برای رسیدن به تولید پایدار و کسب عملکردی فراوان از میوه های مرغوب و بازار پسند، انجام مطالعه ای همه جانبه در مورد نیازهای خاکی و اقلیمی محصول، پیش از احداث باغ ضروری است. علاوه بر این ها، رعایت کلیه ی اصول فنی کاشت درخت و مدیریت باغ نیز مهم است. بدیهی است که نادیده گرفتن این اصول موجب بروز خسارت هایی می شود که برای جبران آن باید دست کم، هزینه و زمان زیادی را صرف کرد. با توجه به این مقدمات، در این بخش از کتاب به مهم ترین اصول فنی احداث باغ مرکبات، پرداخته می شود تا باغداران در احداث باغ های جدید، آن اصول را به کار ببندند و کمیت و کیفیت محصول مرکبات را بهبود بخشند.
6-1 انتخاب منطقه‌ی مناسب باغ
درختان مرکبات، محصولات دایمی (چند ساله) هستند. برای تولید محصولی خوب و مستمر، باید مکان مناسبی را برای احداث باغ میوه انتخاب کرد. در انتخاب محل باغ، لازم است موارد زیر مورد توجه قرار بگیرد:
6-1-1 شرایط اقلیمی (آب و هوا)
6-1-1-1 دما
در بین عوامل متعدد محیط زیست، دما مهم ترین عامل تعیین کننده است، چرا که توانایی انسان در کنترل دمای محیط بسیار محدود است. بنابراین باغدار با توجه به شرایط طبیعی منطقه باید ارقامی را که با شرایط طبیعی منطقه حداکثر سازگاری را دارند، انتخاب کند. بدیهی است که با دور شدن از خط استوا و نزدیک تر شدن به قطبین، از گرمای هوا کاسته می شود. همچنین در شرایط مساوی از نظر عرض جغرافیایی، هوای مناطقی که در ارتفاعات قرار دارند، سردتر از مناطق پست است.
در انتخاب محل مناسب برای احداث باغ مرکبات داشتن اطلاع از سه موضوع مقدار متوسط درجه ی حرارت سالانه، دامنه ی تغییرات دمایی منطقه در طول دوران رشد درخت و درجه ی حرارت حداقل در خنک ترین ماه سال از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. مناسب ترین دامنه دمایی برای پرورش مرکبات بین 21 تا 31 درجه سانتی گراد است.
- خسارت های ناشی از سرما
وقوع دو پدیده سرمازدگی (Frost) و یخ زدگی (Freeze) در اکثر مناطق تجاری تولید مرکبات امری معمول تلقی می شود. در چنین مناطقی کسب اطلاع از شدت، مقدار فراوانی و همچنین طول مدت زمان یخبندان در انتخاب محل باغ مرکبات از اهمیت زیادی برخوردار است. سرمای زیر صفر درجه سانتی گراد می تواند به درختان مرکبات بویژه در زمان جوانه ی گل (Budburst)، گل دهی و مراحل اولیه ی نمو میوه آسیب های جدی وارد کند. بنابراین باغداران باید در طول سال از زمان تقریبی وقوع سرمای زیر صفر آگاه باشند. ارتفاع از سطح دریا نیز مسئله ی مهمی در انتخاب محل احداث باغ مرکبات است. در شرایط معمول، به ازای هر 100 متر افزایش ارتفاع، حدود یک درجه سانتی گراد دما کاهش می یابد. بر این اساس، پرورش مرکبات در دنیا در ارتفاعات نسبتا پایین انجام می شود. البته در مناطق نزدیک به خط استوا، در ارتفاعات بالا کشت مرکبات موفقیت آمیزتر است.
رودخانه ها و دریاچه ها به دلیل توانایی در ذخیره ی گرما و رها کردن تدریجی آن در طول دوره های سرد، تاثیر زیادی در حفاظت درختان از خطر سرمازدگی دارند. هنگامی که توده های هوای سرد از روی دریاچه ها عبور می کنند، مقدار زیادی سرمای خود را از دست می دهند. بدیهی است که هرچه این توده های آب بزرگ و عمیق تر باشد تاثیر آن ها در کاهش سرمای آب بیشتر است. زهکش دار بودن فضای درنظر گرفته شده برای خروج هوای سرد موضوع مهم دیگری است که باید قبل از هرگونه تصمیم گیری برای کاشت درختان، مورد بررسی قرار گرفته باشد. در این مورد، حتما بایستی به توپوگرافی منطقه توجه نمود. در زمین های پست به دلیل انباشت سرما، خطر سرمازدگی بیشتر است، ولی در یخ زدگی ها همراه با بادهای شدید و سرد، عکس قضیه، صدق می کند. طبق یک قاعده ی عمومی، ایجاد باغ در دامنه های کم شیب، بهتر است. بدیهی است که هوای سرد در این شرایط می تواند به پایین دست باغ حرکت نموده و در پایین ترین قسمت دره انباشته شود.
- خسارت های ناشی از گرما
مرکبات و بویژه ارقام زردرنگ آن، دمای نسبتا بالا را تحمل می کنند ولی افزایش ناگهانی دما به میزان بالاتر از حد معمول که همراه با کاهش رطوبت نیز باشد، اغلب به برگ ها و میوه های جوان خسارت وارد می کند. چنانچه دمای هوا به بیش از 38 درجه سانتی گراد برسد، سرعت رشد کم شده و در حرارت 40 درجه سانتی گراد به بالا، رشد درختان متوقف می شود. اگر افزایش ناگهانی دما، طی دوره تشکیل میوه یا درست بعد از آن اتفاق بیفتد، خسارت شدیدی به بار خواهد آمد. افزایش خیلی شدید و ناگهانی دما در این دوره، حتی ممکن است محصول را بطور کامل از بین ببرد. در مناطقی که تابستان ها خیلی گرم است، گرما باعث آفتاب سوختگی پوست میوه، خشکی گوشت یا کم آبی میوه، کاهش اندازه ی آن و گرانوله شدن می شود. برخی از ارقام مرکبات مثل والنسیا، گریپ فروت، لمون ها، لایم ها و اکثر نارنگی ها در دمای نسبتا بالا به خوبی تولید محصول می کنند، البته دمای خیلی بالا، به میوه صدمه می زند. در حرارت 44 درجه سانتی گراد به برگ ها و میوه ی مرکبات خسارت وارد می شود و در 49 درجه سانتی گراد، میوه آفتاب سوختگی پیدا می کند. در 46 درجه سانتی گراد برگ های مسن که در معرض آفتاب هستند، صدمه می بینند و در این حالت، تمام یا قسمتی از برگ ها، قهوه ای می شود و حالت برگ سوختگی عمومی در درخت بوجود می آید. کاهش حرارت باغ به کم آب پاشی هوایی طی دوره ی افزایش ناگهانی دما، کاربرد مواد سفید کننده مانند کائولین، استفاده از بادشکن ، کشت به صورت سیستم مربعی و کشت متراکم در کاهش خسارت افزایش دما، بسیار موثر هستند.
6-1-1-2 میزان بارندگی
به طور کلی اقلیم هایی که میزان بارندگی در آن ها زیاد نبوده و نور آفتاب فراوان دارند، برای کشت مرکبات مناسب است. این نوع آب و هوا، وصعیت تمایزیابی گل، نمو گل و میوه و نیز کیفیت میوه را بهبود می بخشد. مناطقی که میزان بارندگی در آن ها بالاست، برای پرورش مرکبات چندان مناسب نیستند، زیرا در این مناطق شیوع آفت و بیماری بالا بوده، عملکرد محصول اندک و کیفیت میوه پایین است.
باغداران در انتخاب مکان، باید علاوه بر میزان کل بارندگی در طول سال، پراکنش بارندگی را نیز در فصول متفاوت مد نظر قرار دهند تا بتوانند از این امکانات طبیعی، در آبیاری و زهکشی استفاده نمایند. همچنین لازم است به موضوع شدت، استمرار و فراوانی بارش ها توجه خاص شود.
در بسیاری از مناطق جهان، میزان بارندگی و توزیع فصلی آن در طول سال کافی نبوده و باغدار در ماه های خشک ناچار از آبیاری درختان است. بارش مقادیر زیاد باران طی دوره های نسبتا کوتاه ممکن است منجر به فرسایش خاک و وقوع سیل شود. در این صورت جهت کنترل آب اضافی بایستی، تدابیر خاصی اندیشیده شود.
6-1-1-3 باد
گل دهی، گرده افشانی و ریزش میوه، تحت تاثیر باد هستند. وزش باد ملایم در باغ میوه جریان هوا را بهبود می بخشد و بسیار مفید است، اما وزش بادهای سرد و شدید و همچنین طوفان های دریایی برای رشد و باردهی برای رشد و باردهی درختان میوه، ضرر دارند. برای کاهش صدمات باد به درختان و میوه ها، بهتر است بادشکن هایی در اطراف باغ مستقر شود. برای این منظور، گونه های بومی درختان منطقه به شرط آن که چترشان مانند بادشکن عمل کند، بسیار مناسب هستند.
6-1-1-4 نکات مهم دیگر
طول روز، مقدار نور آفتاب و میزان رطوبت نسبی، بر رشد شاخه، تمایز یابی گل ، کیفیت میوه و شدت بروز آفات و بیماری ها تاثیر دارد. درختان مرکبات برای رشد شاخه ها و نمو میوه به نور مناسب در طول روز و میزان بالایی از رطوبت نسبی نیاز دارند. تولید موفقیت آمیز مرکبات می تواند در هر دو شرایط رطوبت نسبی بالا و پایین صورت بگیرد. بالا بودن مقدار رطوبت نسبی هوا باعث رشد مطلوب درخت شده و از طرف دیگر تحریک رشد قارچ ها را به دنبال داشته و می تواند در ترکیب با دمای موجب ضعیف شدن بافت میوه شود. این در حالی است که رطوبت نسبی پایین چنانچه با باد همراه شود، رشد درخت و میوه را به تاخیر انداخته یا متوقف می کند.
6-1-2 انتخاب زمین
عرض جغرافیایی، ارتفاع و شیب زمین، بر میزان درجه ی حرارت، بارندگی ، تابش خورشید و قدرت و جهت باد غالب منطقه اثر دارند. همه ی این عوامل علاوه بر تاثیر بر رشد درخت و مقدار و کیفیت محصول، بر روش اجرای عملیات مختلف باغداری نیز تاثیر می گذارند. موضوع توپوگرافی(پستی و بلندی) زمین از دیدگاه زهکشی هوا، محافظت از سرما و یخبندان، آرایش باغ، نوع سیستم آبیاری و کنترل فرسایش و سیل بسیار مهم است.
6-1-3 خاک و زهکشی
بافت وساختار خاک، میزان ذخیره ی آب و وصعیت زهکشی، نقش مهمی در رشد درخت میوه دارند. درختان میوه جز در خاک های خیلی سبک شنی یا رسی سنگین، در انواع دیگر خاک رشد کرده و میوه ی خوبی تولید می کنند. اکثر درختان میوه PH خاک را در حد فاصل 5/5 و 5/6 پسندیده و در آن از رشد و باردهی خوبی برخوردار خواهند بود. مطلع بودن از وضعیت زهکشی سطحی و زیر سطحی بویژه در خاک های رسی بسیار مهم است. به طور کلی، عمق آب های زیرزمینی نباید بیشتر از یک متر باشد. مناسب ترین خاک برای مرکبات، خاکی است با بافت متوسط و منشا آبرفتی، یکنواخت، خیلی عمیق، حاصل خیز با زهکش خوب و عاری از املاح معدنی مضر. در انتخاب مکان باغ بایستی نوع خاک، یکنواختی و عمق آن را در بخش فوقانی و تحتانی بررسی شود. لذا در انتخاب مکان باغ باید به اطلاعات منطقه ای مربوط به این عوامل که از نقشه های خاک، آزمایشگاه های کشاورزی و عکس های هوایی به دست می آید توجه کافی مبذول داشت.
6-1-4 در دسترس بودن آب آبیاری
در اکثر مناطق، آبیاری برای رشد درختان میوه ضروری است. قبل از انتخاب مکان باغ میوه، باغداران باید اطلاعاتی در مورد ذخایر آبی موجود جمع آوری نمایند. در مناطق خشک و نیمه خشک مرکبات خیز جهان، آب ضروری ترین عامل تولید است. بدون آب کافی و با کیفیت مطلوب، هیچ میوه ای در این نواحی تولید نمی شود.میزان آب مورد نیاز باری مرکبات متفاوت است و به دما، باد و رطوبت منطقه، مقدار و توزیع فصلی بارندگی، اندازه، سن و تراکم کشت درختان، نوع خاک، میزان نیاز به آن جهت آزاد سازی نمک های تجمع یافته در برخی مناطق، بستگی دارد. پیش بینی سیستم آبیاری و ذخیره کافی آب جهت برطرف نمودن نیاز آب در زمان اوج خشکی، ضروری است.
مرکبات جز محصولاتی هستند که در برابر نمک مقاومت ندارند، بنابراین کیفیت آبیاری مسئله ی مهم است. مرکبات در برابر غلظت های بیش از حدبر (بیش از 5/0 پی پی ام)، لیتیم (بیش از 1/0 پی پی ام)، کلراید (بیش از200-150 پی پی ام) و سدیم (سه میلی اکی والان در هر لیتر تقریبا معادل 70 پی پی ام) مقاومتی ندارند. اگرچه در برخی مناطق که خاک دارای زهکشی و آبشویی خوبی باشد، غلظت های بالاتری از این عناصر را نیز تحمل می کنند. از لحاظ مقاومت در برابر نمک ها و یون های خاص، بین واریته ها و پایه ها، تفاوت هایی وجود دارد.
6-1-5 برق
در بسیاری از عملیات وسیع باغ های میوه، وجود برق برای راه اندازی سیستم آبیاری، دفتر مدیریت باغ و امکانات انبارداری ضروری است.
6-2 عوامل اقتصادی
باغداران قبل از احداث باغ میوه باید در مورد اقتصادی بود تولید مرکبات به نتیجه نهایی رسیده و از این نظر با مشکلی مواجه نباشند. لذا توجه به موارد زیر قبل از آغاز عملیات اجرایی اجداث باغ ضروری است :
- مساحت عملیاتی باغ؛
- هزینه ی کارگری و در دسترس بودن کارگر؛
- دستیابی به بازار فروش و کشش بازار؛
- حمل و نقل میوه ی برداشت شده برای تحویل به بازار؛
- قیمت زمین.
6-3 طراحی باغ
6-3-1 جمع آوری اطلاعات
جمع آوری اطلاعات باید شامل اطلاعات اساسی در مورد قیمت مکانی باغ، شرایط اقلیمی، خاک و حمل و نقل باشد. در فعالیت های کشاورزی، نزدیکی به شهر و دسترسی به بازار فروش، اهمیت زیادی دارد. قبل از انتخاب نهایی مکان باغ میوه، جمع آوری اطلاعات در مورد همه ی این موارد ضروری است.
6-3-2 انتخاب نوع رقم
باغداران برای کاشت یک رقم باید عوامل محیطی باغ میوه و تقاضای بازار را در نظر بگیرند. همچنین باید سیستم های کاشت و نوع مدیریت باغ را مد نظر داشته و مطمئن باشند که ارقام انتخابی برای همه ی این موارد مناسب است.
6-3-3 طرح ریزی باغ
انتخاب طرح و الگوی مناسب کشت، تاثیر بارزی در عملکرد محصول، کیفیت میوه، عملیات داشت و در نهایت مقدار سود حاصل از باغداری دارد. هدف کلی از اجرای هر طرح کشت، این است که درختان از حداکثر تابش نور خورشید برخوردار باشند و در عین حال رفت و آمد ادوات مکانیزه در سراسر باغ به راحتی مقدور باشد. بسته به منطقه ی جغرافیایی، شرایط اقلیمی، وضعیت پستی و بلندی محل و نوع رقم و پایه انتخابی گزینه های گوناگونی وجود دارد. در اکثر مناطق جهان، مرکبات در زمین های مسطح یا زمین های با شیب خیلی کم، کشت می شود. در چنین زمین هایی درختان به صورت استاندارد در زمین کاشته می شوند. انواع سیستم آبیاری را می توان در این باغ ها پیاده نمود، اما استفاده از یک سیستم خاص بستگی به میزان شیب زمین و نوع خاک دارد. حفاظت از خاک و آب در باغ هایی که روی زمین های تپه ای و شیب دار قرار دارند بسیار مهم است. طراحی این باغ ها، باید به گونه ای باشد که از جاری شدن سریع آب باران در بخش های شیب دار جلوگیری شود.
اگر باغ میوه روی زمین هموار احداث شده باشد، آن را باید به چندین قطعه تقسیم نمود و قطعات را با جاده ای به عرض حدود دوتا سه متر از یکدگیر جچدا کرد. به طور کلی، عرض جاده های منتهی به باغ و جاده های بیرون آن باید حدود چهار تا پنج متر باشند. برای زهکشی باغ، نیز لازم است که زهکش ها در امتداد جاده ها حفر شوند. در مسیرهایی که توسط تجهیزات و وسایل نقلیه ی موتوری مورد استفاده قرار می گیرند، بایستی مقداری از خاک سطحی برداشته و با لایه ای از سنگریزه پوشش داده شود.
این امر پذیرفته شده است که در باغ های مرکبات، برای حصول عملکردی بالاتر و تولید میوه هایی با کیفیت بهتر، انتخاب جهت شمالی – جنوبی برای ردیف های کاش درختان نسبت به جهت شرقی – غربی نتیجه ی بهتری دارد. از طرف دیگر، کشت های تک ردیفی بهتر از دو ردیفی هستند.
کشت درختان مرکبات را می توان با طرح های مختلف مربعی، مستطیلی یا مثلثی انجام داد. در طرح مربعی، فاصله ی بین ردیف ها با فاصله ی درختان هر ردیف برابر و در طرح مستطیلی فاصله ی ردیف ها از فاصله ی درختان هر ردیف بیشتر است، اما در طرح مثلثی، درختان هر ردیف در وسط دو درخت ردیف مجاور خود قرار می گیرند. بدیهی است که در طرح مستطیلی نسبت به مربعی در یک سطح مشخص، تعداد درختان بیشتری می توان کاشت و از طرف دیگر در این طرح، فاصله گذاری درختان برای کاشت درختان میانه (فیلر) راحت تر از روش مربعی یا مثلثی است. حسن دیگر روش مستطیلی این است که اگر فاصله ی ردیف بیش از نصف فاصله ی بین ردیف ها باشد، میتوان در دو مرحله فاصله ی درختان را افزایش داد؛ به عنوان مثال فاصله ی 2×3 راا به 3×4 و در نهایت به 6×4 متر افزایش داد.
در مناطقی که اراضی وسیع قابل کشت وجود دارد، اغلب باغ ها با طرحی مربعی یا مستطیلی احداث می شوند. به هر حال در اغلب نواحی مرکبات خیز جهان از طرح مستطیلی استفاده می شود. در صورتی که تراکم کشت را در هر ردیف، افزایش دهیم، در نهایت به فرم پرچین مانندی می رسیم. وجودئ فاصله ی بیشتر بین ردیف ها، موجب تسهیل رفت و آمد افراد و ادوات مکانیزه در بین ردیف ها می شود. بر همین اساس، باید با افزایش فاصله ی بین ردیف ها و افزایش تراکم کشت در هر ردیف، کاری کنیم که ضمن داشتن تراکم دلخواه درخت در واحد سطح، عملیات باغداری با سهولت بیشتری انجام شود. به عنوان مثال در هر دو فاصله ی کشت 6×6 و 12×3 متر، تعداد 278 درخت در هکتار وجود دارد، ولی در حالت دوم، رفت و آمد در بین ردیف ها بسیار راحت ترانجام می شود.
نسبت موجود بین فاصله ی کشت درختان هر ردیف با فاصله ی ردیف ها از یکدیگر ممکن است بین 1:1 تا 1:4 در نوسان باشد. بر طبق تحقیقات انجام شده ثابت شده که تغییر دادن این نسبت به شرط ثابت بودن تعداد درخت بر واحد سطح، تاثیر بارزی در مقدار عملکرد و کیفیت میوه ها ندارد. البته در مناطقی که شرایط اقلیمی موجبات رشد سریع درختان را فراهم می کنند، این اصل، صادق نیست و از طرف دیگر، چون میزان سختی کار و مقدار هزینه ی لازم برای اجرای عملیات مختلف باغداری، مانند سم پاشی یا برداشت محصول، با کاستن از فاصله ی درختان هر ردیف، افزایش قابل توجهی می یابد، از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
وقتی از طرح کشت مستطیلی به جای مربعی استفاده می شود، جهت و امتداد ردیف های کشت، عاملی مهم و اثرگذار به حساب می آیند. در صورتی که فاصله ی کاشت درختان یک ردیف کم باشد و درختان حالت پرچین پیدا کنند، باید ردیف ها در امتداد شمالی – جنوبی باشند تا نورگیری درختان هر ردیف به حداکثر خود برسد. این موضوع به ویژه برای آن بخش از نواحی نیمه گرمسیری که با خط استوا فاصله ی نسبتاً زیادی دارند، اهمیت بیشتری دارد. برای بیشترشدن نورگیری درختان و بهبود سطح باردهی درخت، لازم است ارتفاع درختان را طوری تنظیم کرد که از دو برابر فاصله ی موجود بین دو تاج درختان ردیف مجاور قرار دارند، دو متر باشد. ارتفاع درختان نباید بیشتر از چهار متر شود. بدیهی است که این فاصله خیلی کمتر از فاصله ی تنه به تنه است.
از کاشت درخت در خطوط تراز، هنگامی استفاده می شود که توپوگرافی طبیعی زمین بسیارشیب دار (بیش از سه درصد و کمتر از 30-25 درصد) باشد. در این حالت، درختان در ردیف هایی با شیب یکنواخت، به دنبال هم قرار می گیرند و خط تراز طبیعی زمین را تشکیل می دهند. در این نوع کاشت، آبیاری به صورت یکنواخت به طرف پایین شیب و بدون آن که فرسایش اضافی وجود داشته باشد صورت می گیرد.
در زمین های با شیب بیشتر از 30-25 درصد، کاشت به صورت تراس یا پلکانی انجام می شود. برای کنترل فرسایش تراس ها، از محصولات پوششی استفاده می کنند. احداث باغ را پس از تراس بندی شیب انجام می دهند تا فرسایش خاک به حداقل خود برسد. بدیهی است که در چنین شرایطی، انجام عملیات باغبانی و برداشت میوه، کاری مشکل و هزینه بر است چون تمام این عملیات باید به صورت دستی انجام شود. در نیمکره شمالی، برای بهره مندی حداکثر درختان از نور خورشید، باید باغ ها را در دامنه های جنوبی مناطق کوهستانی احداث کرد.
در مناطق با خاک های سنگین و زهکشی ضعیف که بارندگی زیاد و سفره ی آب زیرزمینی بالاست، درختان مرکبات را روی پشته ها با کپه ها می کارند. برای تثبیت خاک نیز می توان از پوشش سبز در بین ردیف ها استفاده نمود.