ارزش دارویی زرشک و فرآورده های زرشک
از تمام قسمت های این گیاه(ریشه،پوست،ساقه،برگ،گل و میوه)برای درمان برخی از بیماری ها استفاده میگردد.
میوه
زرشک بی دانه از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی سرد و خشک است و از نظر خواص معتقدند که قابض است و مقوی کبد،قلب و صفرابر است.مسکن حرارت معده،کبد و بندد آورنده سیلان خون از بواسیر می باشد از خونریزی مزمن جلوگیری می کند و افع فشار خون است.
در مورد اشخاص سرد مزاج اگر آن را مخلوط با دارو های گرم مانند سنبل الطیب بخورند برای تقویت وو رفع انسداد کبد سرد بسیار نافع است.از طرف دیگر اشخاص گرم مزاج باید غذایی بخورند که سرشار از ویتامین C باشد و به قول قدما سردی های خشک برای اینها مفید است مانند زرشک،سماق،ابغوره،لیمو.
مصرف زرشک عطش و التهاب بدن را برطرف می کند و سبب تصفیه شدن خون و ضدعفونی آن می شود. میوه زرشک دارای خواص طی بسیاری می باشد و در ترکیب آن ویتامین C فراوان است بدان جهت میوه هارا موقع رسیدن می چینند و در مقابل آفتاب خشک میکنند.دم کرده میوه زرشک را به اشخاصی که به اویتامینوز مبتلا هستند روزانه روزانه سه بار قبل غذا می خورانند.بایستی گفت که در میوه زرشک غیر از ویتامین C یک عده موتد مهم دیگر هم وجود دارد و از آن جمله می شود اسیدسیتریک،اسیدمالیک و ترکیباتی از گروه پیرو گاللول1(Pirogallol)و فلاونویید ها پکتین و مواد قندی را نام برد.از میوه زرشک در طبابت عامه برای درمان اسکوربوت(بیماری ناشی از کمبود ویتامین C)و راشیتیسم (بیماری ناشی از ویتامین D)و کم خونی و تب و امراض معده-روده از زمان های قدیم استفاده می شود. عنوان شده است میوه زرشک دارای مقادیر زیادی ویتامین C(10 میلی گرم در 10 گرم)است که از لیمو
ترش بیشتر می باشد و به همین جهت در درمان بیماری اسکوربوت از آن استفاده می گردد.میوه های خشک آن دارای ترکیبات قندی(گلوکوز و فروکتوز است)مجموعا به میزان 67/4درصد و اسید مالیک تا 62/6 درصد می باشد.میوه های ترش آن اسیدمالیک و سیتریک بیشتری دارند.
از میوه زرشک به طور خلاصه در درمان بیماری های ذیل استفاده می شود:
بیماری اسکوربوت،انقباض عروق(به خصوص عروق رحمی،جهت جلوگیری از خونریزی در دوران قاعدگی)و بواسیری،ناراحتی های کبدی و گرفتگی های صفراوی،برای ایجاد اشتها،مسکن تشنگی شدید(به ویژه در آب و هوای خشک و گرم)،مسکن حرارت معده و درمان آنژین،آسم،نارسایی قلبی،رفع اختلالات جریان خون و درمان اختلالات یائسگی واسهال. زرشک به دو نوع بی هسته و با هسته تقسیم می شوند که نوع بی هسته آن معروف به زرشک پلویی است و از نوع هسته دار آن جهت تهیه آب و شربت زرشک استفاده میشود.میوه زرشک در صنایع غذایی برای تهیه مربا و محصولات دیگر به کار می رود.مقدار خوراک از آب میوه زرشک تا 100 گرم و از جرم میوه زرشک تا 75گرم و از دانه آن تا 15گرم است میوه هارا باید هنگام رسیدن کامل یعنی در شهریور و مهر جمع اوری کرد.
برگ
از برگ زرشک به تنهایی یا مخلوط با دارو های مناسب برای زخم روده ها و برای رفع اسهال هایی که ناشی از ضعف آلات و احشای داخل شکم باشد،استفاده می شود.در مغولستان زرشک را برای خارج کردن رطوبت و بند آوردن خونریزی و برای بیماری هایی با ترشحات مخاطی به کار میبرند.
در پزشک معاصر از برگ ها استفاده درمانی می شود.برگ هارا موقعی که رستنی شروع به گل دادن می کند جمع آوری می کنند و در بناهای خشک می خشکانند و سپس به کارخانه های دارو شازی میفرستند.ماده اصلی و موثر در برگ زرشک الکالویید بربرین1(Berberin)است که در حالت خالص بودن ماده کریستالی زرد رنگ است و دارای تاثیر بندآوردن خون است و در حال حاضر در پزشکی علمی از برگ زرشک جوهر الکل دار «تنتور بربریدیس»2(Tinctura berberidis)تهیه می کنند که از آن در خونریزی های زهدان مانند یک داروی بند آورنده خون استفاده می شود.
آلکالویید بربرین موجود در برگ زرشک مقدارش از پوست کمتر است.دارای مقدار زیادی ویتامین Cمی باشد از برگ زرشک در درمان بیماری های ؛اسهال مزمن؛آنژین،زخم ها(دم کرده برگ و شستشوی زخم)، اسکوربوت،رقیق شدن خون و آب آوردن انساج و استقساء استفاده می گردد.
گل
گل زرشک دارای آلکالوییداکسی اکانتین می باشد در نتیجه خواص دارویی مربوط به این ماده شیمیایی را دارا می باشد.
ساقه
مقدار بربرین در پوست ساقه بیشتر از برگ ها (7/1 درصد پوست)و چوب می باشد،در طب عوام مصرف دارد.علاوه بربرین،بربامین،اکسی آکانتین یا وینتین1(Vinetine)که نزدیک به بربرین است وجود دارد.در چین و ژاپن از پوست درخت زرشک تانبرگی به عنوان خنک کننده و ضدانگل و ضدعفونی کننده استفاده می شود و در موارد تب برای کاهش تب و همچنین برای معالجه ترشح مفرط خون قاعدگی تجویز می شود.از جوشانده پوست ریشه و ساقه های آن برای تقویت معده و همچنین به صورت قطره برای شستشو چشم استفاده می شود.در چین از جوشانده ساقه و برگ گیاه برای شست و شوی چشم و به صورت غرغره برای معالجه پوسیدگی دندان استفاده می شود.
ریشه
پوست ریشه درختچه زرشک را در کتب طب سنتی «آرتمیس»و به عربی«عودالریح»گویند. از نظر طبیعت گرم و خشک است.و در عین حال در آن نیروی سردی و قابضه وجود دارد.مدروتونیک تلخ است.دم کرده آن مقوی کبد است و انسداد مجاری کبد و ورم آن را مرتفع می سازد و اگر از جوشانده آن در آب یا گلاب چند قطره در چشم ریخته شود.رطوبت های جاری از چشم را خشک می سازد.اگر از دم کرده آن برای حقنه استفاده نمایند،برای پاک کردن کبد و زخم های روده ها بسیار نافع است.مقدار خوراک از جرم پوست ریشه آن تا 10 گرم و در دم کرده ها تا 150 گرم است.
زمان برداشت قسمت های موردد استفاده گیاه بسیار اهمیت دارد زیرا اقلام مورد نظر بایستی حاوی بالاترین میزان مواد موثر باشد.ریشه درختچه زرشک را باید موقع پاییز از خاک در آورد و پوست آن را کند و به قطعات کوچک تقسیم و در جای خشکی نگهداری کرد.
ریشه و پوست زرشک مزه ای تلخ دارد در پوست ریشه زرشک آلکالویید های بربرین،اکسی اکانتین 1(Oxyacanthine)،بربامین2(Berbamine)،پالماتین3(Palmatine)،ژاتوررهیزین4(Jatorrhizine)،کلومبارین5 (Columbarine)،بربروبین6(Berberubine)به چشم می خورد.
از ریشه زرشک در درمان بیماری های ذیل استفاده می شود:
-ماده بربرین موجود در زرشک در درمان ناراحتی های معدی،بی اشتهایی و سوء هضم ههای مزمن مفید است. -در معالجه مصمومیت حاصل از مصرف تریاک(ترک اعتیاد)مؤثر می باشد.
-ضد تب(تب بر)می باشد.خواص ضد تب گیاه به ویژه به علت آلکالویید هایی است که با بربرین همراه هستند.
-در درمان امراض کبدی،یرقان و کیسه صفرا سودمند است.جوشانده پوست ریشه درختچه زرشک برای درمان یرقان و سنگ کیسه صفرا مؤثر است زیرا این جوشانده عمل کبد را مرتب کرده و صفرا را به خارج دفع می کند.چون پوست ریشه درختچه زرشک دارای مواد اکسی آکانتین و بربرین است ابوزکریای رازی زرشک را برای کبد فوق العاده مفید می دانست و به هارون الرشید خلیفه عباسی توصیه می کرد برای دفع تب و رفع عطش آب زرشک بنوشد.
-در منظم کردن انقباضات طحال های متورم نافع می باشد.
-علاوه بر موارد مذکور در فوق،زرشک در درمان یا تخفیف آلام ناشی از بیماری های زیر نیز مؤثر می باشد؛ درمان یبوست،قولنج های کبدی و کلیوی،درمان نقرس،درمان روماتیسم،درمان زردی،درمان های تب های
عفونی و درمان تیفویید.