قلمه ، قسمتی از شاخه ، برگ یا ریشه است که از گیاه مادری جدا می شود و در شرایط مساعد جهت ریشه زدایی قرار می گیرد. قلمه انواع مختلفی دارد که بر سه گروه قلمه ریشه ، قلمه شاخه و قلمه برگ تقسیم می شود.
الف ) قلمه ی ریشه
گیاهی مانند گل ابریشم و بگونیا تکمه را می توان به این روش تکثیر نمود. قلمه ریشه به صورت افقی یا عمودی در محل کشت می شود. در صورت کشت عمودی باید دقت نمود که طرفی از ریشه که به طوقه نزدیک تر است ، بالا تر قرار گیرد.
ب) قلمه شاخه
این روش نسبت به انواع دیگر ، متداول تر است. در این روش قسمتی از شاخه که جوانه جانبی یا انتهایی دارد، از گیاه مادری جدا و برای ریشه زدایی در محیط مناسب قرار می دهند.
پس از تولید ریشه ، آن را به صورت مستطیل می کارند. شاخه ای که برای تهیه ی قلمه انتخاب می شود، ممکن است یکی از سه نوع زیر باشد : (( خشبی )) ( چوب سخت ) ، (( نیمه خشبی )) ( چوب نیمه سخت )یا (( علفی )) . بر این اساس ، قلمه های شاخه را به سه دسته تقسیم می کنند.
در قلمه ی خشبی از قسمت خشبی ساقه گیاه مادری ؛ یعنی بخشی که خوب رشد کرده است، و در نوع نیمه خشبی از بخشی که نیمه خشبی است ، قلمه را انتخاب می کنند. قلمه ی علفی هم جوان ترین قسمت ساقه است و در قلمه ی جوانه ، فقط از جوانه های موجود روی شاخه استفاده می شود.
قلمه ی خشبی با توجه به این که چه مقدار از چوب سال قبل را دارد، به سه دسته تقسیم می شود:
قلمه ی خشبی ساده . این نوع قلمه خشبی از یک قطعه شاخه یکساله تهیه می شود و بدون چوب سال قبل است.
قلمه ی خشبی پاشنه دار. در این نوع قلمه ، تکه ی کوچکی از شاخه ی دوساله نیز همراه شاخه ی یکساله است.
قلمه ی خشبی قنداقه دار. در این نوع ، چند سانتی متر از شاخه دو ساله با شاخه یکساله همراه است؛ یعنی نسبت به قلمه ی پاشنه دار مقدار شاخه دو ساله بیشتر است.
ج) قلمه ی جوان
اگر مقدار شاخه برای تهیه ی قلمه ی شاخه ،که همیشه چند جوانه دارد، کافی نباشد، می توان از یک شاخه ، چندین قلمه که هر کدام یک جوانه دارند، تهیه نمود. به این ترتیب که شاخه را به قطعات کوچک 1-2 سانتی متری تقسیم می کنند. هر قطعه را مانند یک قلمه ی کامل در ماسه یا خاک می کارند.
هر گاه قطر شاخه ی اصلی یا مادری زیاد باشد، مانند قلمه ی قنداقه دار آن را از وسط دو نیم کرده و سپس می کارند. این طرز قلمه در تکثیر درخت توت و مو نتیجه ی رضایت بخش دارد.
د) قلمه برگ
گاهی از برگ بعضی گیاهان نیز برای تکثیر آنها استفاده می شود. لیمو ترش و پرتقال را می توان از طریق قلمه ی برگ تکثیر نمود؛ به شرط که در زمان قلمه زدن مقدار کمی از ساقه ی پایه ی مادری برگ باشد.
شرایط موفقیت در قلمه زدن
گیاهان ، نمی توانند در هر شرایطی پرورش یابند. بویژه اندامی از گیاهان که تازه از پایه ی مادری خود جدا شده باشد، به شرایط مناسب تر و مراقبت بیشتری نیاز خواهد داشت. بنابراین، شرایط را باید خوب شناخت و آن را برای قلمه فراهم نمود. از سویی خود قلمه نیز باید مشخصاتی داشته باشد.
الف ) شرایط داخلی
منظور از شرایط داخلی ، خصوصیات خود گیاه است ؛ یعنی ، خود قلمه باید ویژگی هایی داشته باشد ، تا با قراردادن ان در محیط مناسب، بتوان انتظار رشد سالم و شاداب جدیدی داشت. در زیر چند مورد از این شرایط توضیح داده می شود:
- سن قلمه : با توجه به نوع گیاه ، سن قلمه ، یعنی سن آن قسمت از اندام گیاه که از آن قلمه تهیه می شود، متفاوت است. در بسیاری از انواع قلمه ، عمر قلمه حدود یک سال ، ولی در بعضی دیگر بیشتر است. برای مثال ، درختانی مانند زیتون ، پس از گذشت چند سال از سن شاخه قادر به تولید ریشه هستند. البته امروزه ، از شاخه های جوان زیتون نیز برای تهیه قلمه ، استفاده ی زیادی می کنند و برای ریشه دهی مطلوب ، آنها را در گلخانه هایی نگهداری می کنند که هوای داخل آنها با پودر پاشی آب ، مرطوب نگاهداشته می شود.
- مقدار مواد ذخیره ای قلمه : چون قلمه در ابتدا ریشه ندارد ( به جز قلمه ی ریشه که در واقع بخشی از ریشه است ) ، بنابراین ، هر قدر مواد ذخیره ای در درون بافت های آن بیشتر باشد ، به همان میزان احتمال گرفتن قلمه نیز بیشتر می شود. پس بهتر است قلمه را در اوایل یا اواسط دوره استراحت از پایه مادری جدا کنند و بکارند. زیرا در این زمان هنوز شیره ی گیاهی به جریان نیفتاده و به مصرف تغذیه ی آن نرسیده است.
- جهت یا قطب قلمه : هنگام قرا دادن قلمه در خاک ، دقت کنید آن قسمت از شاخه که روی پایه ی مادری به طرف جوانه انتهایی است ، همچنان به طرف بالا باشد. درصورتی که قسمت انتهای فوقانی قلمه در زیر خاک قرار داده شود و بخش تحتانی آن در بالا قرار گیرد، ریشه دار شدم قلمه دچار مشکل میشود.
- طبیعت و ساختمان گیاه: بعضی از گیاهان ، مانند تعدادی از درختان میوه و کاج ، با وجود داشتن همه ی عوامل، طبیعت و ساختمان گیاه به گونه ای هستند که نمی توانند ریشه تولید کنند. برا ی تکثیر این دسته از گیاهان باید از روش های دیگر استفاده کنید.
ب) شرایط خارجی
از عوامل بیرونی یا محیطی که برای گرفتن قلمه مؤثرند ، می توان موارد زیر را نام برد:
- نوع بستر کشت: بستر کشت قلمه ، مکانی است که برای حفظ رطوبت قلمه و ایجاد شرایط مناسب برای رشد ریشه ، از آن استفاده می کنند.
بستر کشت قلمه را می توانید از ماسه ی بدون خاک ، خاک اره ، تورب، مخلوطی از ماسه ، تورب و آب انتخاب نمایید. بستر رشد قلمه باید ضمن حفظ رطوبت کافی ، بتواند ، مقدار زیادی هوا نیز در بین ذرات خود نگاه دارد. همچنین ، (( تورب به موادی گفته می شود که از پوسیده شدن مواد آلی در باتلاق ها به دست می آید )) .
- هوا: چون هوا برا ی تولید ریشه لازم است، بنابراین، بستر کشت قلمه باید هوا داشته باشد. حتی ، قلمه های مسن یا خشبی را باید برای دسترسی آنها به هوای بیشتر ، به طور مایل در خاک فرو کنند ، تا به هوای آزاد نزدیک تر باشند.
- حرارت: هرچند که بر حسب نوع گیاه میزان حرارت لازم برای ریشه دهی قلمه متفاوت است، اما به طور کلی می توان گفت که دمای مناسب برای پیدایش ریشه قلمه حدود 27-21 درجه ی سانتی گراد در روز و 15 درجه در شب است. باید اضافه کنیم که چون قلمه های مسن یا خشبی را باید زمان استراحت گیاه در خاک گذاشت. برای این که اندام های هوایی آن قبل از ریشه بیدار نشوند، بهتر است قلمه را در سکوی گرم گلخانه بکارید و یا به هر صورت کاری انجام دهید که بستر قلمه حرارت مناسبی داشته باشد. گاهی برای گرم شدن بستر کشت قلمه ها ( ایجاد پاگرما ) ، المنت های برقی در عمق بستر کشت کار می گذارند.
- رطوبت: از دیگر عوامل مؤثر برای موفقیت در ازدیاد قلمه است. یعنی باید در بستر کشت قلمه ، رطوبت به اندازه مناسب وجود داشته باشد. در قلمه های جوانی که هنگام کشت تعدادی برگ دارند، باید رطوبت هوای اطراف قلمه بیشتر از رطوبت خاک باشد. برای ریشه دار کردن قلمه های جوان یا علفی گیاهان مانند زیتون ، در گلخانه های بزرگ ، باید از روش مه پاشی آن در هوای گلخانه به منظور تأمین رطوبت استفاده کنید. در این گلخانه ها آب به صورت مه بر روی سطح قلمه یا بستر کاشت پاشیده می شود.
گاهی برا ی اینکه قلمه رطوبت خود را تا ریشه دار شدن از دشت ندهد، اطراف اندام های هوایی گیاه را برای مدتی با نایلون می پوشانند.
- نور : به نظر می رسد که نور از ریشه دهی جلوگیری می کند؛ یا به عکس وجود نداشتن نور در ریشه دهی مؤثر است. نشان داده شده که نور اثری منفی بر آغازیدن ریشه دارد. تابش آزمایشی با نور سفید، بر قسم های پایینی قلمه های سپیدار و بید در حین دوره ی ریشه زدایی ، از رشد ـن جلوگیری میکند. قلمه های نرم و علفی در برابر نور ( به علت نقشی که نور در فرایند فتوسنتز و تولید کربوهیدرات ها دارد ) ، واکنش نشان می دهد؛ اما قلمه های چوب سخت درختان خزان دار که مواد غذایی کافی دارند و بی سبزینه اند، در تاریکی بهتر ریشه می دهند. بدیهی است که بعد از تولید ریشه ، وجود نور ضروری است.
(( شرایط موفقیت در قلمه زدن )) |
1.عوامل داخلی |
1-1 سن قلمه |
2-1 مقدار ذخیره مواد غذایی |
3-1 جهت یا قطب قلمه |
4-1 طبیعت و ساختمان گیاه |
2.عوامل خارجی |
1-2 نوع بستر کشت قلمه |
2-2 هوا |
3-2 حرارت |
4-2 رطوبت |
5-2 نور |
طرز تهیه قلمه
تهیه ی قلمه، روشی ساده است که در مقایسه با روش کشت بذر، به زمان و حوصله ی کمتری نیاز دارد. برای انجام این کار باید به موارد زیر توجه کرد:
قلمه های چوب سخت در طول دوره ی خواب گیاه و بیشتر از شاخه هایی که در طول فصل رشد گذشته به وجود آمده اند، تهیه می شود. قلمه های گیاهانی که به راحتی تکثیر می شنوند، معمولاً باید از پاییز تا اوایل زمستان به دست آورد. این قلمه ها بلافاصله در یک خزانه ( یک قطعه زمین که خوب زهکشی ، آبیاری و محافظت می شود و قلمه ها یک سال در ان باقی می ماند ) یا به طور مستقیم در باغ کاشته می شوند. از زمینی که خاک آن سنگلاخی، سنگین یا ساختمان ضعیف بوده و بویژه در زمستان غرقاب می شود، نباید استفاده کرد. اگر چه تا حد ممکن کشت قلمه در اوایل زمستان ترجیح داده می شود؛ اغلب کشت آن تا پاییز نیز ادامه پیدا می کند. در اوایل بهار، نباید اجازه داده شود که قلمه ها خشک شوند و ممکن است آبیاری ضروری باشد.
طول قلمه های چوب سخت معمولاً 25-40 سانتی متر است. اغلب نصف طول انها در داخل خاک قرار میگرد؛ اما در شرایطی مه احتمال خشک شدن وجود دارد، دو سوم تا سه چهارم طول قلمه نیز باید در داخل خاک فرو برود. خاک به دقت و به طور کامل اماده شود. اگر به طور عمیق شخم خورده باشد، قلمه می تواند بدون استفاده از یک بیل در داخل خاک قرار داده شود. در روش دیگر، با قرار دادن قلمه ها در پلی اتیلن های سیاهی که روی زمین گسترده شده اند، نتایج بهتری به دست می آید.
برای زودتر ریشه دار شدن قلمه میتوان ته قلم را در یک هورمون ریشه زا قرار داد از جمله هورمون هایی که برای این منظور استفاده میشود هرمون IBA یا ایندول بوتیریک اسید است؛ و به صورت پودر و یا محلول قابل کاربرد دارد.
قلمه را آبیاری کرده، و در یک کیسه پلی اتیلن بگذارید. قلمه نباید با کیسه پلی اتیلن تماس یابد .باید دانست که بیشتر قلمه ها بعد از ریشه دهی به نور نیاز دارند، ولی باید دور از نور مستقیم آفتاب و نیز یخبندان باشند. جهت نگهداری رطوبت لازم است قلمه را مرتب مه پاشی نمود.
- وقتی شاخه های جدیدی روی قلمه ظاهر شدند معلوم میشود که قلمه ریشه دار شده و گرفته است حال زمان آن رسیده است که کیسه پلی اتیلن را برداشته و قلمه به نور مستقیم آفتاب عادت داده شود. البته بهتر است ان را از تابش مستقیم آفتاب تابستان دور نگه داشت.
- در بهار از مقداری کود شیمیایی استفاده می کنند و نیز قلمه باید به طور حتم از یخبندان زمستان سال بعد محافظت شود و باید مراقب بود تا در اثر آبیاری بیش از اندازه ریشه ها جوان قلمه پوسیده نشود و باید میزان آبیاری را کاملا کنترل کرد.
قلمه زدن در بعضی از گونه های گیاهی در تمام طول سال امکان پذیر است، اما بهتر است آن را در بهار و اوایل تابستان تهیه کرد؛ زیرا جریان شیره ی گیاهی در این زمان و هنگام شروع مجدد برگ دهی بیشتر است.