از روش های تکثیر غیر جنسی گیاهان ، روش خوابانیدن شاخه است. در این روش ، بخشی از شاخه یا ساقه درخت را در حالی که به گیاه مادری متصل است، با خاک می پوشانند. پس از مدتی روی آن قسمت ریشه های نا بجایی ایجاد میشود. سپس ارتباط میان قسمت ریشه دار و بقیه ی گیاه را قطع می کنند و گیاه جدی به طور کامل جدا و در جای دیگری کشت می شود. به طور کلی این روش از دو راه انجام می گیرد : خوابانیدن زمینی و خوابانیدنم هوایی.
در روش خوابانیدن زمینی، شاخه درخت را خم می کنند و در زیر خاک قرار می دهند و در رش هوایی قیمتی از شاخه تولید ریشه می کند و از درخت مادری جدا می شود، با خاک می پوشانند. روش خوابانیدن زمینی اغلب برای درختانی مناسب است که شاخه های نرم و آویزان قابل انعطاف دارند؛ یعنی خم کردن شاخه موجب شکستن آنها نمی شود. خوابانیدن هوایی ، روش بسیار متداولی است که برای تکثیر درختانی با شاخه های شکننده یا عمودی و راست کاربرد دارد. مزیتی که روش خوابانیدن هوایی دارد این است که ؛ می توان بخشی از عملیات شکل دهی را حتی قبل از جدا کردن گیاه جدید از پایه مادری اجرا کرد.
مراحل انجام عمل خوابانیدن شاخه
الف) در این روش در مراکز تولید پایه های کوتاه کننده ی مالینگ است، انجام میشود.
- شاخه بلند و نرمی از درخت را که نزدیک تر به زمین قرار گرفته است خم کرده ، یک میخ با دوشاخه ی U شکل را طوری از بالای ان در زمین نصب می کنند که شاخه را در تماس یا خاک یا کپوست در زمین نگهدارد.
- هرگونه برگ موجود روی آن قسمت از شاخه را که در زیر خاک خواهد ماند، با قیچی یا ناخن و جز این از شاخه جدا میشود. برای اینکه شاخه در محل تماس با خاک زودتر و آسان تر ریشه دهد، در آن ناحیه از شاخه ، خراشی بر روی پوست شاخه می زنند و یا بخش کوچکی از پوست را بر می دارند.
- روی شاخه، در محلی که با زمین تماس دارد ، مقداری خاک ریخته می شود.
- انتهای شاخه را باید در خارج از زمین نگه داشت و برای اینکه رو به بالا قرار گیرد ، آن را به یک قیم می بندند.
- اگر طول شاخه زیاد باشد، می توان به جای یک بار خم کردن شاخه ، با توجه به اندازه ی طول آن دو یا سه بار ، به شکل مارپیچ ، خم کرده و از زیر خاک رد کرده و در آخر انتهای آن را در خارج از خاک با نخ به قیم بست. روش اول خوابانیدن ساده (Layering Simple ) و روش دوم را خوابانیدن مرکب (Compound Layering) می نامند.
- خاک محل خوابانیدن شاخه را باید با آبیاری به طور دائم مرطوب نگه داشت. میزان و دفعات آبیاری ، به نوع خاک و آب و هوای منطقه بستگی دارد.
گاهی از روش دیگری که معمولاً به روش خوابانیدن کپه ای (Mound Layering) معروف است ، برای تکثیر درختان استفاده می شود. در فصل بهار ، ابتدا پایه ی مادری هرس شدید می شود؛ به طوری که فقط چند جوانه نزدیک طوقه نگهداری می شود. در طی فصل رشد، جوانه ها بیدار شده و شاخساره های جدید می دهند. بتدریج که شاخساره های جدید رشد می کنند در طی یک یا دو نوبت پای بوته خاک داده می شود؛ یعنی ارتفاع کیه به 20 سانتی متر می رسد. در کشت وسیع و تولید انبوه پایه های درختان میوه ، با وسایل مکانیزه پای بوته ها خاک داده می شود. قسمتی از شاخساره های فصل رشد که داخل خاک قرار می گیرند ، و در همان فصل ریشه می دهند. در اوایل بهار یال دوم، خاک بوته ها کنار زده می شود و شاخه های ریشه دار شده از محل پایین ریشه ها قطع و به خزانه ها منتقل می شوند و در طول همان سال و یا سال بعد روی پایه ها که به پایه های کلونی یا غیر جنسی معروف اند ، پیوند زده می شود و نهال های پیوندی آماده ی انتقال به زمین اصلی هستند. در یک یا دو مرحله کیه ای از خاک را در اطراف پایه می ریزند. در طول فصل رشد ، بتدریج از پای شاخه های درخت ریشه های نا بجایی ظاهر می شوند. کار ریختن خاک در پای درخت را 3-4 بار تکرار می کنند. در اواخر فصل رشد ، خاک را کنار زده ، گیاهان جدید را از پایه اصلی جدا می سازند. این روش بویژه در درختان سیب پایه ی مالینگ و مالینگ مرتون ، گیلاس به و انگور فرنگی قابل اجراست.
برا ی تولید شاخه های جدی بیشتر ، تنه ی اصلی پایه را از محلی حدود 3 سانتی متری خاک قطع می کنند و با تولید شاخه های جدید بتدریج پای آنها خاک می ریزند.
ب ) روش خوابانیدن هوایی (Air Layering)
- در این روش با استفاده از یک چاقوی تیز، پوست شاخه را به فاصله ی 5/2 سانتی تر برمی دارند؛ تا در بالای محل برش تشکیل ریشه های نابجا انگیخته شود. از شاخه های ضخیم نباید برای انجام عمل خوابانیدن استفاده شود؛ چون به آسانی ریشه نمی دهند. قطر مناسب شاخه حدود 5 سانتی متر است.
- گاهی قسمتی را که پوستش کنده شده به هرمون ریشه زا آغشته می کنند.
- روی محل زخم را باید با خزه مرطوب پوشاند.
- سپس روی خزه مرطوب را با نایلون پلی اتیلن که سوراخ های کوچکی برای ورود هوا دارد، کاملاً می پوشانند. و سر و ته نایلون محکم بسته شود.
- پس از ریشه دار شدن ناحیه ای که بسته شده ، نایلون و خزه را باز ، آن قسمت از شاخه ریشه دار شده را به کمک قیچی تیز از بقیه گیاه مادری جدا می کنند . ریشه دار شدن شاخه حدود 5-3 ماه طول می کشد.
- گیاه جدی را باید د رمحل دیگری که با توجه به نوع گیاه خاک مناسبی دارد ، بکارند.
خوابانیدن هوایی را معمولاً باید در اواسط بهار انجام داد.