خرید نهال

مقدمه

کاشت بذر، قلمه زدن، خوابانیدن، پیوند شاخه یا جوانه و کشت بافت از شیوه های مختلف تکثیر گونه های مرکبات هستند، اما پیوند جوانه و به طور خاص پیوند سپری ( T-budding یا Shield) معمول ترین و گسترده ترین شیوه‌ی تکثیر مرکبات در جهان است. خانواده ی مرکبات، این ویژگی مهم را دارد که افراد گونه ها و حتی جنس های مختلف آن را می توان به راحتی و بدون ظهور علائم ناسازگاری به یکدیگر پیوند زد و ترکیب های مختلفی از پایه و پیوندک را ایجاد نمود. با این همه، بیش از 30 نوع عامل بیماری‌زای مرکبات وجود دارد که امکان انتقال آن ها از طریق پیوندک آلوده وجود دارد. گرینینگ، تریستزا، اگزوکورتیس، تاترلیف، زایلوپروسیس و پسوروز برخی از این عوامل بیماری زا هستند. بروز این بیماری ها ممکن است تاثیر زیادی بر رشد گیاه و کاهش طول عمر مفید باغ داشته باشند و باعث کاهش عملکرد و کیفیت میوه ها شوند.

سه راه عمده برای آلوده شدن گیاهان به بیماری های ویروسی و شبه ویروسی وجود دارد که عبارت اند از :

الف- پیوند گیاه با پیوندک آلوده؛

ب- استفاده از ابزار و وسایل آلوده به عامل بیماری زا ( مانند هرس درختان سالم با ابزاری که قبلا درختی مبتلا به اگزوکورتیس، تاترلیف و یا زایلوپروسیس را با آن هرس کرده اند)؛

ج- حشرات ناقل : حشراتی که شیره ی درختان آلوده را می مکند، ممکن است آلودگی را به درخت سالم انتقال دهند. برای مثال، عامل بیماری گرینینگ توسط پسیل ها و ویروس تریستزای مرکبات توسط شته ها منتقل می شود.

برای کاشت درختان سالم در خزانه، ضروری است که پیوندک از درختان مادری عاری از بیماری و تضمین شده تهیه شود. از طرف دیگر باید قبل از انجام عملیات پیوند یا هرس، ابزار و وسایل مورد استفاده با محلول هیپوکلریت سدیم (وایتکس) 10% ضدعفونی شود. موضوع مهم دیگر در این رابطه عبارت از کنترل ویژه ای است که باید همواره روی حشراتی که ناقل ویروس هستند، داشت.

از آن جایی که ممکن است نهال های بذری در مرکباتی که از جنین جنسی ایجاد شده اند، با درخت مادری که از آن بذرگیری شده، از لحاظ خصوصیات ظاهری تفاوت های زیادی داشته باشند، لذا از گیاهان بذری تنها در مواردی استفاده تجاری می شود که نهال بذری منشا غیرجنسی داشته و حاصل جنین های رویشی باشد. در هر حال، همواره بذر مهم ترین منبع موجود برای تولید پایه محسوب می شود.

در گذشته تکثیر نهال مرکبات بیشتر از طریق کاشت بذر بود اما به دلایل مختلف تکثیر جنسی منسوخ شد و تولید نهال های پیوندی گسترش یافت. ترکیب دو گیاه مختلف به وسیله ی پیوند در یک گیاه به طوری که یکی شاخساره و دیگری ریشه را تشکیل دهد، ممکن است الگوی رشد غیرمعمولی را ایجاد کند و مشخصات گیاه پیوندی را با هر یک از دو گیاه مجزای پایه و پیوندک متفاوت نماید. برخی از این الگوهای رشد ممکن است حاصل واکنش های ناسازگاری، وجود ویژگی خاص در یکی از اجزای پیوند و یا برهمکنش ویژه بین پایه و پیوندک باشد. این برهمکنش ها ممکن است اندازه ی گیاه، تولید، کیفیت میوه و دیگر صفات مطلوب را تغییر دهند. درجه اهمیت تاثیرگذاری پایه بر کیفیت میوه وابسته به هدف باغدار از عرضه میوه به بازار است. به عبارت دیگر میوه هایی که برای مصرف تازه خوری تولید می شوند، باید علاوه بر کیفیت داخلی مناسب ( پر آبی، معطر و لذیذ بودن، پوست نازکی، خوش رنگی گوشت، منظم بودن پرده ها و بی بذری)، ظاهر خوب و جذابی نیز از نظر درشتی، شکل و رنگ پوست داشته باشند. این در حالی است که اگر میوه برای صنایع فرآوری تولید شده باشد، مهم ترین عامل عبارت از مقدار مواد جامد محلول تولید شده در واحد سطح است، هرچند که رنگ آب میوه نیز اهمیت زیادی دارد. پایه ها روی تمامی این عوامل تاثیر می گذارند. در مجموع می توان چگونگی اثرگذاری پایه در بروز صفاتی شامل عملکرد، سازگاری با شرایط محیطی و همچنین مقاومت در برابر بیماری ها را به عنوان مهم ترین عوامل مورد نظر در انتخاب پایه عنوان کرد.

5-1- تکثیر از طریق پیوند

5-1-1 بذرگیری

انتخاب بذر مناسب، اولین شرط پرورش پایه های قوی و سالم است، لذا در انتخاب بذر باید دقت فراوان کرد و آن را تنها از میوه های کاملاً رسیده ی شاخه های سالم و قوی، جدا کرد. چون بذرهای درشت اغلب بهتر و سریع تر جوانه می زنند و رشد نهال های بذری جاصل از چنین بذرهایی، بسیار بهتر از بذرهای ریز است، لازم است در فرآیند تولید پایه کلیه ی بذرهای نامرغوب را حذف کرد.

برای بذرگیری از مرکبات بهتر است از درختانی که میوه هایی پربذرِ و چندجنین دارند، استفاده کرد، چون در این صورت، نهال های تولیدی که به عنوان پایه مورد استفاده قرار می گیرند، رشد و نمو و مقاومت یکسانی خواهند داشت. بهتر است از میوه هایی که قبل از برداشت، بطور طبیعی ریزش کرده و بیشتر در معرض آلودگی به پوسیدگی قهوه ای قرار گرفته اند، بذرگیری نشود. نکته ی مهم دیگر این است که بذرهای میوه های پوسیده، ممکن است خود، آلوده به قارچ باشند و در نهایت آلودگی را به نهال بذری منتقل کنند. به همین دلیل برای کاهش میزان این گونه آلودگی ها باید فقط از میوه های سالم روی درخت برای بذرگیری استفاده کرد. بدیهی است که بهترین زمان برداشت میوه، برای بذر گیری بستگی به زمان رسیدن میوه ها دارد به عنوان مثال، میوه های فلائینگ دراگون و پونسیروس را باید به ترتیب حدود اواخر شهریور و اواسط مهر و میوه های نارنج، سیترنج و سیتروملو را اواسط تا اواخر آذر برداشت و بذرگیری نمود. البته تاریخ های مذکور تقریبی هستند و در سال های مختلف، بر حسب شرایط محیط نوسان اندکی خواهند داشت.

برای استخراج بذر از میوه، باید میوه را با چاقوی تیز از قسمت استوایی آن به عمق تقریبی یک سانتی متر برش داد و دو نیمه بریده شده را با چرخاندن در جهت عکس یکدیگر، از هم جدا کرد تا صدمه ای به بذرها وارد نشود. در مرحله ی بعد، باید هریک از دو نیمه ی میوه، درون ظرفی فشرده شوند تا بذرها به همرا آب میوه از گوشت جدا شوند. چون تماس طولانی مدت بذر با عصاره ی میوه، موچب کاهش شدید قوه ی نامیه ( تا حدود 50%) می شود، لازم است بذرها پس از استخراج از میوه به مدت 24 ساعت در آب نگهداری شوند و پس از گذشت این مدت، آن ها رادرون صافی ریخته و با استفاده از جریان آب و مالش بین دو دست، لعاب اطراف بذر را جدا کرد. رطوبت اضافی بذرها با استفاده از آبکش گرفته می شود. برای حذف عوامل قارچی، باید بذرها، در محلول سه در هزار گاپتان، به مدت حدود 10 دقیقه، غرقاب شوند. روش دیگر ضد عفونی بذر مرکبات، قرار دادن بذرهای تمیز شده، به مدت 10 دقیقه، در آبی با دمای 52 درجه سانتی گراد است. این شیوه، ضمن حذف کلیه ی عوامل قارچی ، قوه ی نامیه ی بذرها را نیز به خوبی حفظ می کند. در مرحله بعد، بذر ها روی صفحه ی مشبکی که با گونی کنفی و یا پارچه ی نخی مفروش شده، در محیطی نسبتا گرم، دور از تابش مستقیم خورشید و با تهویه ی مناسب پهن می شوند تا به ملایمت و در اثر جریان ملایم هوا خشک شوند. معمولا پنج تا هفت روز زمان برای خشک شدن بذر مرکبات لازم است. بذرها را می توان تا فرا رسیدن زمان کشت، درون کیسه ی نایلونی دربسته، در طبقیه ی پایین یخچال (دمای تقریبی سه تا چهر درجه سانتی گراد) نگهداری کرد. لازم به یاد آوری استکه میزان رطوبت بذر مرکبات در مدت نگهداری ، هیچگاه نباید به پایین تر از 75% برسد، زیرا کاهش بیش از حد رطوبت بذرها موجب می شود تا بذرها، دوره ی کمون نداشته باشند و به این ترتیب لپه ها از یکدیگر جدا می شوند و قدرت جوانه زنی از بین خواهد رفت ( شکل رنگی 79 بذرهای تمیز شده ی مرکبات را نشان می دهد). در شرایط معمولی، تعداد بذر، در هر میوه ی ترویر سیترنج حدود 10 تا 15، در نارنج و راف‌لمون 15 تا 20 و در پونسیروس 25 تا 40 عدد است. از آنجایی که وجود تنوع در اندازه ی بذر سبب می شود تا شمارش دقیق تعداد آن ها مشکل باشد، اما می توان تعداد بذرهای موجود در هر کیلوگرم بذر انواع مختلف پایه را با تقریبی بالا، از جدول 1 بدست آورد.

جدول 1- تعداد بذر در هر کیلو

5-1-2 کاشت بذر

در شمال ایران، اواسط اسفند و در استان های جنوبی کشور، در بهمن ماه عملیات کشت بذر مرکبات برای تولیدپایه در بستر ماسه ای و در عمق 3-4 سانتی متر با فاصله ی خطوط 20-25 سانتی متر انجام می شود. جوانه زنی بذرهای کشت شده بر حسب درجه ی حرارت محیط، پس از 30 تا 45 روز از زمان کشت آغاز خواهد شد .

5-1-3 انتقال گیاهچه ها به خزانه ی انتظار

زمانی که گیاهچه های بذری به ارتفاع تقریبی 10 تا 15 سانتی متر رسیدند و دارای 8 تا 10 برگ شدند، باید به خزانه ی دوم (انتظار) منتقل شوند. خزانه ی انتظار ممکن است زمینی و یا گلدانی باشد که نوع اخیر معمول تر و برای تولید کننده نهال نیز فراهم کردن آن راحت تر است. بهترین زمان انتقال به خزانه ی انتظار، در فضای آزاد اواخر تیر و در گلخانه ها اواخر اسفند است. اگر از گلدان به عنوان خزانه ی دوم استفاده می‌شود، بهتر است گلدان هایی با اندازه ی 20 در 30 سانتی متر انتخاب شوند. از آنجایی که خزانه باید دارای تراکم بالایی از دانهال باشد، گلدان های 5/2 تا 3 لیتری مناسب تر هستند. در هر صورت شکل گلدان باید طوری باشد که از پیچیده شدن ریشه ها جلوگیری کند. اگر از زمین به عنوان خزانه ی دوم استفاده می شود، باید زمین را قبلا شخم عمیق زد و آن را به کرت هایی تقسیم بندی کرد که حداقل دو متر از یکدیگر فاصله داشته باشند. نهال ها را باید روی ردیف شمالی – جنوبی با فاصله ی 30 تا 40 سانتی متر از یکدیگر و با طرح لوزی کشت کرد تا فضای کافی برای اجرای عملیات پیوند وجود داشته باشد. استقرار گیاهچه های بذری در خزانه‌ی دوم، موجب می شود تا ریشه ها به خوبی توسعه بیابند و درهم پیچیدگی ریشه ها نیز به حداقل برسد. برای افزایش اطمینان از یکنواختی رشد دانهال ها، لازم است گیاهچه های خیلی کوتاه یا بلند را جدا کرد و از انتقال آن ها به خزانه ی دوم جلوگیری نمود.

برای به حداقل رساندن خسارت وارده به ریشه ها، باید خارج کردن ریشه ی نهال های بذری با دقت فراوان انجام شود. توصیه می شود تا گیاهچه هایی که دچار پیچیدگی طوقه شده اند و در اصطلاح تولید کنندگان به «نهال های گردن غازی» شهرت دارند را دور ریخته و از انتقال آنها به خزانه انتظار صرف نظر کرد. خاک خزانه ی انتظار، مخلوطی از حجم های مساوی ماسه، کود دامی پوسیده و خاک مرغوب زراعی است. انواع مختلفی از محیط های بدون خاک از قبیل پیت، ورمی کولایت، پرلایت و گرانول استیلافرم نیز وجود دارند که همه ی آن ها اگرچه تمیز و سبک هستندو زهکش خوبی دارند اما گران قیمت اند و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند. از آنجایی که محیط های بدون خاک، بافتی سبک دارند، باید پس از کشت نهال بذری به خوبی آن فشرده کرد. نتایج آزمایش های انجام شده نشان داده است که دانهال ها در زمینی که بستر آن، ترکیبی از خاک، شلتوک برنج، و کود حیوانی به نسبت 3:2:2 باشد، رشد خوبی خواهند داشت. برای کاشت گیاهچه های بذری بهتر است ابتدا با میخ نشا سوراخی با عمق و پهنای مناسب در بستر خزانه ی انتظار ایجاد کرد، سپس ریشه ی گیاهچه را به ملایمت و بدون پیچیدگی ریشه، درون این حفره جای داد. در اولین نوبت آبیاری که بلافاصله پس از کشت نشا صورت می گیرد، برای پیشگیری از بروز تنش ناشی از جابجایی، باید مقدار آب بیشتری به گیاهچه ها داد. در مناطق گرم تر لازم است نهال های جوان را برای حفاظت از خطر آفتاب سوختگی در زیر سایبان نگه داشت.

5-1-4 انتخاب گیاه مادری پیوندک

انتخاب گیاه مادری پیوندک، حساس ترین بخش تولید مواد گیاهی سالم است زیرا میزان بارآوری، طول عمر، کیفیت میوه و مهم تر از همه، عاری بودن از بیماری ها، همگی به وضعیت گیاه مادری بستگی دارد. بنابراین لازم است که گیاهان مادری از منابع معتبر با شجره نامه ی مشخص تهیه شده و از لحاظ سلامت، قدرت، باردهی منظم، عملکرد و کیفیت میوه در حد مطلوبی قرار داشته باشند. این گیاهان باید علامت گذاری شوند و از شاخه های پیوندک به دقت مراقبت نمود تا آلوده نشوند. برای جلوگیری از آلوده شدن پیوندک ضروری ایت که از چاقویی که با الکل و یا محلول هیپوکلریت سدیم ضدعفونی شده باشد، استفاده کرد. جوانه ی پیوندک نیز باید از چوب حاصل از رد فصل جاری یا نزدیک به رشد سال قبل که به خوبی بالغ شده اند، گرفته شود. بهتر است از شاخه هایی که دارای مقطع گرد هستند. برای تهیه پیوندک استفاده کرد، زیرا این شاخه ها که بر روی پوست شان خطوط طولی سفید رنگی دیده می شود، دارای جوانه های متورم و آماده ی رویش هستند. بهتر است شاخه های حامل جوانه پیوندک را درون گونی، کاغذ روزنامه یا خزه ی اسفاگنوم مرطوب پیچید و آن را در داخل کیسه نایلونی و در محیط یخچال نگهداری نمود.

5-1-5 عملیت پیوند زنی

معمولا پس از گذشت 4 تا 10 ماه از کشت نهال در خزانه ی دوم، می توان عمل پیوند را انجام داد. پیوند جوانه در مرکبات معمولا به روش T ساده یا معکوس، در هر زمان که پایه آمادگی لازم را برای جدا شدن پوست از چوب داشته باشد و جوانه ی چوب مناسب نیز از رقم مورد نظر در اختیار باشد، قابل اجراست. معمولا پوست پایه ها در اردیبهشت و شهریور به خوبی از آن جدا جدا می شود و در این زمان می توان جوانه ی پیوندک را در زیر پوست آن ها قرار داد. قطر پایه باید حدود یک سانتی متر باشد تا بتوان از آن برای تولید گیاه پیوندی استفاده کرد(شکل رنگی 83). قبل از پیوند باید ناحیه ای از تنه ی نهال پایه را که برای استقرار پیوندک درنظر گرفته شده است، به طور کامل از تیغ و شاخه های جانبی پاک کرد. ارتفاع توصیه شده برای اجرای پیوند 20 تا 30 سانتی متر از سطح زمین است.

محل استقرار پیوندک روی پایه باید سطحی صاف یا اندکی محدب داشته باشد تا پیوندک به خوبی به سطح پایه بچسبد و با آن ارتباط آوندی برقرار کند. انتخاب جوانه ی سالم و قوی از رقم موردنظر همراه با بخشی از دمبرگ که در زمان مناسب از درخت مادری پیوندک جدا و در شرایط مناسب نگهداری شده باشد، شرط های لازم برای موفقیت در اجرای هر پیوندی است. شاخه ای که از آن جوانه های پیوندک جدا می شود، ممکن است مقطعی مدور یا سه گوش داشته باشد. انواع مدور برای این منظور بهتر هستند و گرفتن پیوندک از چنین شاخه ای راحت تر است (شکل رنگی 84).

بهتر است جوانه ی پیوندک بلافاصله بعد از جدا شدن از درخت مادری، مورد استفاده قرار بگیرد اما شاخه های حامل جوانه ی پیوندک را برای مدت 2 تا 3 ماه می توان درون کیسه های نایلونی دربسته، در دمای یخچال بدون کاهش قابل ملاحظه ای کیفیت، نگهداری کرد. رطوبت بیش از حد در این شرایط سبب بروز پوسیدگی های قارچی جوانه ها می شود، لذا توصیه می شود هر 10 تا 15 روز یک بار از شخه های مذکور برای اطمینان از سلامت آن ها بازدید به عمل آید تا از گسترش هرگونه آلودگی جلوگیری شود. در مراحل ابتایی با شست و شوی دادن شاخه های آلوده به قارچ در محلول رقیق آب و صابون، آلودگی های ایجاد شده نیز برطرف می شود.

برای اجرای پیوند، ابتدا با استفاده از چاقوی تیز، برشی به شکل T ( در قسمت های مرکزی و جنوبی کشور T  ساده  و در مناطق شمالی T  واژگون) روی پوست تنه ی نهال پایه، در محل مورد نظر برای استقرار پیوندک ایجاد می شود. این برش باید تا زیر پوست ادامه داشته باشد و موجب جدایی پوست از چوب شود. طول برش افقی و عمودی به ترتیب حدود 5/3-5/2 و 1 سانتی متر است.

در این نوع پیوند، هر پیوندک عبارت از جوانه ای همراه با پوست و لایه ای نازک از چوب زیر جوانه است که برای تهیه ی آن برشی نسبتا مایل، در امتداد شاخه ی حامل پیوندک با چاقو از یک سانتی متری بالای جوانه ی پیوندک شروع و تا فاصله ی کوتاه تری در زیر جوانه ادامه می یابد .

پس از تهیه ی پیوندک باید آن را در محل برش T به طور کامل در زیر پوست قرار داد و بخشی از آن را که بیرون از شکاف پایه قرار می گیرد، قطع کرد .

بستن پیوندک روی پایه با نوار نایلونی شفاف به طوری که جوانه ی پیوندک از جای خود حرکت نکند و رطوبت بافت پیوندک نیز از آن خارج نشود، ضروری است. در پیوند T  واژگون نوار پیوند از پایین پیوندک و پس از آن که این نوار سه تا چهار دور به اطراف ساقه پیچیده شد، چند دور نیز در بالای پیوندک به دور ساقه پیچیده و در نهایت گره زده می شود.

در مواردی که پوست پایه به راحتی از چوب جدا آن جدا نشود یا قطر پایه برای اجرای پیوند سپری بیش از حد ضخیم شده باشد می توان از پیوند قاشی (Chip budding) استفاده کرد. در این روش برای جدا کردن جوانه ی پیوندک، باید شاخه ی حامل جوانه ی پیوندک را به گونه ای در دست گرفت که نوک شاخه به طرف خود فرد باشد. در این حالت با برشی مایل به طول تقریبی 5/2 سانتی متر اتصال لایه ای نازک از چوب، همراه با یک جوانه برداشته شده و با اجرای برش دوم که عمود بر برش اول و از بالای جوانه زده می شود قطعه پیوندک جدا خواهد شد. به این ترتیب لازم نیست که شاخه ی پیوندک یا چوب پایه به راحتی پوست بدهد زیرا نیازی به جدا کردن پوست پایه از چوب آن نیست و پیوندک نیز با قسمت بیشتری از چوب زیر جوانه برداشته می شود .

در هر دو شیوه ی پیوند زنی، لازم است تا نوار پیوند پس از گذشت حدود 20 روز باز شود. در این مرحله که موفقیت پیوند محرض گردیده، برای رشد سریع تر جوانه ی پیوندک، می توان با یکی از سه روش سربرداری، کمانه زدن و یا حلقه زنی، اقدام به تحریک جوانه پیوندک نمود .

2). لازم به ذکر است که برای خزانه های فضای آزاد کلیه روش های تحریکی فقط برای پیوند بهاره قابل استفاده بوده ولی برای نهال هایی که در فضای کنترل شده ای مانند گلخانه، نگهداری می شوند، در هر فصلی می توان اقدام به انجام آنها کرد. انجام روش های تحریکی مذکور در پیوندهای خواب (پاییزه) که در فضای باز نگهداری می شوند باعث مواجه شدن شاخه های نورسته ی پیوندک با سرمای پاییزه و خشکیدگی آنها خواهد شد. بنابراین برای پیوندهای پاییزه، عمل سربرداری پایه از بالای پیوندک را باید در بهار سال بعد و پس از رفع خطر سرمازدگی انجام داد.

5-1-6 سر شاخه کاری (Top-working)

به عملیات پیوندی کخ منجر به تغییر رقم درختان مستقر شده می گردد، سرشاخه کاری گفته می شود که می تواند به یکی از شیوه های سپری، اسکنه یا پوستی انجام شود. بدیهی است که پیوند سپری نیاز به مهارت کمتری داشته و برای افراد مبتدی راحت تر است.

برای انجام عملیات سرشاخه کاری با استفاده از پیوند سپری باید قبلا درخت طوری هرس شده باشد که تعداد اندکی شاخه با قطر تقریبی پنج سانتی متر یا نازک تر برای آن باقی مانده باشد. در این صورت می توان روی بخش بالایی این شاخه ها بطور متوسط سه جوانه پیوندک از رقم یا ارقام موردنظر را پیوند کرد. در مواردی که شاخه های درخت برای انجام پیوند سپری خیلی قطور باشند، لازم است درخت طوری هرس شده باشد که فقط شاخه های اصلی تاج باقی مانده و بخش بالایی این شاخه ها نیز حذف شده باشند، به این ترتیب پس از گذشت حدود شش ماه تعداد زیادی شاخه های جوان یبوجود خواهند آمد که آماده پیوند سپری هستند. برای جلوگیری از بروز آفتاب سوختگی این درختان لازم است پس از هرس سنگین، اقدام به سفید شویی تنه و شاخه ها با استفاده از دوغاب غلیظ آب و آهک نمود. لازم به ذکر است که سر شاخه کاری را می توان در درختانی که به دلیل سرمازدگی یا سایر عوامل قهری تاج خود را از دست داده اند، روی رویش های جوانی که پس از رشد مجدد درخت از قاعده تنه ایجاد می شوند انجام داد و درخت را احیا نمود.

سرشاخه کاری با پیوند پوست (تاجی) مخصوص زمانی از سال است که جریان شیره نباتی از شدت بالایی برخوردار باشد. در این نوع روش پیوندک، قطعه ای از شاخه رقم موردنظر با دو تا سه جوانه سالم و قوی است. برای آماده سازی پایه باید آن را از ارتفاع یک متری سطح زمین سربرداری کرد و مقطع حاصله را با چاقوی باغبانی کاملا صا نمود. ضدعفونی پایه با محلول قارچ کش مناسب، مرحله ی بعدی کار است. در پیرامون هر مقطع ایجاد شده باید حدود سه برش کوتاه عمودی روی پوست پایه ایجاد کرد و لبه های آن را اندکی کنار زد تا بخش برش خورده چوب پیوندک بتواند با فشار ملایمی در زیر آن قرار بگیرد. بدیهی است که انجام دقیق عملیات بستن پیوندک، چسب زدن محل پیوند و سایه دارکردن شاخه پیوندک برای جلوگیری از تلفات آبی و خشک شدن پیوندک، از اهمیت زیادی در گیرایی این پیوند برخوردار می باشد.

5-1-7 تربیت نهال پیوندی

پس از آن که جوانه ی پیوندک با بستن به قیم به صورت تک شاخه رشد کرد و تنه ی نهال را تشکیل داد، برای تشکیل تاج، لازم است اقدام به سربرداری شاخه ی پیوندک از ارتفاع 80 تا 100 سانتی متری سطح زمین شود تا به این ترتیب با حذف غلبه ی جوانه انتهایی، جوانه های جانبی شروع به فعالیت کنند و تعداد نسبتا زیادی شاخه فرعی تشکیل شود (شکل رنگی91). سرزنی مذکور اغلب برای تمام پرتقال، لیمو و گریپ فروت به صورت یکسانی انجام می شود اما در مورد نارنگی انشو (ساتسوما) به خاطر رشد آهسته تری که دارد باید سرزنی نهال پیوندی از ارتفاع 60 تا 80 سانتی متری زمین انجام شود.

در مرحله ی بعدی لازم است از رویش های فرعی حاصل از سربرداری تنه، تعداد چهار تا پنج شاخه ی اصلی را که در جهات مختلف پیرامون تنه و با فاصله ی مناسب از یکدیگر قرار گرفته باشند، انتخاب کرد تا ساختار قوی برای درخت پایه گذاری شود. شاخه های مذکور را نیز باید از 15 تا 20 سانتی متری انتهای آن ها سرزنی کرد و سایر شاخه های جانبی منشعب از تنه را حذف کرد. اگر چه انجام عمل سربرداری نهال، برای تحریک تولید شاخه ی جانبی، در خزانه ی انتظار نتایج بهتری دارد اما چون در اغلب موارد فاصله کشت نهال در خزانه کم و انجام این عملیات مشکل است اجرای آن را به زمین اصلی موکول می کنند.

مرحله ی دوم هرس نهال های پیوندی که در سراسر فصل باید انجام شود عبارت از حذف کلیه ی پاجوش ها و رویش های جوان برخاسته از پایه یا تنه ی درختان جوان پیوندی در ارتفاع کمتر از 30 سانتی متری سطح زمین است که باید به محض رویت حذف شوند تا فرصت کافی برای رشد و نمو و مصرف غذایی را نداشته باشند. بدیهی است اگر به این رویش ها اجازه ی نمو بیشتری بدهیم، ضمن آنکه حذف آن ها سخت تر و موجب بدشکلی تاج می شود، موضوع رقابت آنها برای جذب مواد غذایی با شاخه های باردهنده نیز پیش خواهد آمد. برای اجرای دقیق این عمل توصیه می شود که از فروردین تا آبان ماه نخستین سال احداث باغ، هر ماه یک بار تمام درختان به این منظور مورد بررسی دقیق قرار گیرند. در سال های بعد می توان فاصله زمانی این بازدید ها را افزایش داد به طوری که در سال چهارم تعداد این بازدیدها می توناد به یک بار در هر تابستان محدود شود. در برخی از مناطق مرکبات خیز، تنه ی نهال های جوان را از کمی بالاتر از سطح زمین تا زیر اولین انشعاب تاج، با لایه ای محافظ مانند فوم می پوشانند که این عمل علاوه بر حفظ تنه از آسیب سرمازدگی، مانع از شکل گیری رویش های ناخواسته در این بخش از درخت می شود.

5-1-8 مدیریت کوددهی نهالستان

در حال حاضر عملیات کوددهی گیاهان خزانه ای مرکبات از وضعیت استانداردی برخوردار نیست. خزانه داران در اغلب موارد برای تسریع رشد نهال از مقدار زیادی کودهای ازت دار استفاده می کنند. بدیهی است که در چنین مواردی کود اضافی با آب آبیاری شسته شده و ضمن خارج شدن از دسترس ریشه ها وارد آب های زیرزمینی می شود که مشکلات زیست محیطی را به دنبال خواهد داشت. باید توجه کرد که مقدار بهینه انواع مختلف کود در مناطق مختلف متغییر است اما می توان برای کشت های حاوی خاک و بدون خاک ( شامل 70% کوکوپیت و 30% پیت ماوس) ، از محلول غذایی موجود در جدول 2 استفاده نمود.

5-1-9 برخی ملاحظات مهم در احداث نهالستان

- همه ی دانهال ها باید از نظر آفات و بیماری ها، چندین نوبت مورد آزمایش قرار گرفته و از تله های مختلف برای کاستن از جمعیت حشرات استفاده کرد.

- اگر پرورش درختان خزانه ای در شرایط حفاظت شده (اسکرین هاوس) انجام شود، ابتلا به انواع بیماری ها بسیار کمتر از فضای باز خواهد بود.

- اگر شبکه های توری در خزانه مجهز به اسکرین هاوس به درستی مراقبت نشود و سوراخ هایی در تور محافظت وجود داشته باشد یا راه ورودی باز گذاشته شده باشد، امکان ورود شته ها، مینوزها و پسیل ها فراهم شده و انتقال بیماری ها به راحتی میسر خواهد شد.

- جلوگیری از بروز بیماری های خاکزی حاصل از فیتوفترا با دقت کافی در تمیز نگه داشتن محیط کشت، ابزار و وسایل و بذرها بسیار حائز اهمیت است. بهتر است که سکوهای کاشت با زمین در تماس نبوده و در ارتفاع مناسبی تنظیم شده باشند.

- مبارزه زودهنگام با حشراتی از قبیل کنه ها، مینوزها، شته ها و پسیل ها ضروری است.

- محل احداث نهالستان باید از لحاظ مقررات قرنطینه ای به تایید کمیته ی فنی تولید نهال رسیده باشد.

- لازم است شرایط اقلیمی نهالستان برای تولید و تکثیر مرکبات مناسب باشد.

- حداقل فاصله ی لازم بین نهالستان مرکبات و باغ های مثمر و یا غیر مثمر مجاور 2000 متر بوده و رعایت این فاصله الزامی است.

- مواد گیاهی مورد استفاده در ازدیاد مرکبات باید اصالت نژادی رقم موردنظر را داشته و عاری از هرگونه عوامل بیماری زا و قرنطینه ای باشند.

- لازم است مواد گیاهی استفاده شده برای تکثیر ارقام، از باغ های مادری مورد تایید موسسه ی ثبت و گواهی بذر و نهال تهیه شده باشد.

جدول2 – ماده غذایی، غلظت و دوره مصرف عناصر مورد نیاز در تغذیه نهال

5-2 تکثیر از طریق قلمه زدن (Cutting)

زمانی که بذر به اندازه ی کافی جهت تولید پایه در دسترس نباشد، می توان از قلمه ی ساقه استفاده کرد. این روش، به ویژه جهت تولید انبوه نهال، در مدت زمان کوتاه و حفظ خصوصیات گیاه والد اهمیت دارد. نتایج آزمایشات نشان داده است که ریشه دهی قلمه های ساقه در گونه های مختلف مرکبات از وضعیت یکسانی برخوردار نبوده و از طرفی، سن گیاه مادری و نیز فصل قلمه گیری نیز نقش مهمی در میزان موفقیت ریشه زایی قلمه ها دارند. به طور کلی ازدیاد مرکبات با قلمه نسبت به پیوند، رواج کمتری دارد. قلمه برخی از گونه های مرکبات مثل انواع لمون، لایم و بالنگ به راحتی رییشه دار می شود در حالی که که نارنگی ها سخت تر از سایر گونه ها ریشه دار می شوند. پرتقال، نارنج، گریپ فروت، پرونسیروس و سیترنج ها نیز از این لحاظ حد واسط این دو گروه قرار دارند. بهترین زمان تهیه ی قلمه مرکبات، اوایل تا اواسط تابستان است.

5-3 کشت بافت

در حال حاضر استفاده از روش های کشت بافت و ریزازدیادی یکی از کاربردهای بیوتکنولوژی به منظور تکثیر سریع غیر جنسی، در شرایط آزمایشگاهی است. به طور کلی تکنیک کشت بافت گیاهی به کشت بذر، جنین، اندام، بافت، سلول و پروتوپلاست گیاهان در محیط غذایی ضد عفونی شده و تحت شرایط گندزدایی شده اطلاق می شود. سیستم های کشت بافت گیاهی به عنوان سیستم های الگو برای بررسی گوناگون فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی، ژنتیکی و همچنین مطالعه مشکلات ساختاری در گیاهان مورد استفاده قرار می گیرند.

5-3-1 ریزازدیادی

ریزازدیادی به تکثیر و تولید انبوه گیاهان از طریق فنون مختلف کشت بافت گیاهی اطلاق می شود. در حال حاضر استفاده از ریزازدیادی به ویژه جهت دستیابی به گیاهان عاری از ویروس، اهمیت بسیاری دارد. کشت اندام یکی از تکنیک های متداول در ریزازدیادی است که در آن رشدی پیوسته و سازمان یافته صورت می گیرد. مهم ترین روش های کشت اندام عبارت اند از کشت مریستم، کشت نوک شاخساره، کشت جوانه ی جانبی، کشت ریشه و کشت جنین.

5-3-2 کشت تک جوانه(تک گره) (single node culture)

اغلب گیاهان آوندی الگوی رشدی ناحدود دارند. در این الگوی رشد، در زوایای دمبرگ ها مریستم های جانبی مشاهده می شود که هر یک از آن ها قادر هستند شاخه ای کاملا مشابه با شاخه ی اصلی تولید نمایند. بسته به میزان شاخه زایی در یک گونه‌ی خاص که به طور ذاتی بروز می نماید، فقط تعداد محدودی از جوانه های جانبی اجازه ی رشد و نمو می یابند و اکثر آن ها در اثر غالبیت انتهایی، غیر فعال باقی می مانند. در روش کشت تک جوانه، یک جوانه به همراه قطعه ای از شاخساره، جدا می شود و به محیط کشت انتقال می یابد. معمولا از هورمون سیتوکینین برای القای تشکیل شاخساره ی جانبی استفاده می شود. سپس شاخساره های جانبی تشکیل شده، جدا می شوند و برای تولید شاخساره های جدید، بر روی محیط کشت تازه حاوی سیتوکینین قرار می گیرند. غلظت بالای سیتوکینین، باعث توقف چیرگی انتهایی شده و به جوانه های جانبی اجازه ی نمو می دهد.

5-3-3 پیوند نوک شاخساره (Shoot-tip grafting(STG))

ریز پیوندی نوک شاخساره مرکبات در آزمایشگاه که یک از روش های تولید نهال عاری از بیماری است، به خاطر زیان های اقتصادی ناشی از بیماری های ویروسی و شبه ویروسی در مرکبات رایج شده است. این روش نسبت به نوسلارگیری، گرما درمانی و کشت جوانه انتهایی برای حذف عوامل بیماری زا ارجحیت دارد.

در این شیوه نوک شاخه به طول 4/0 – 2/0 میلی متر به همراه دو آغازه ی برگی اطراف مرستم، از بافت جدا می شود و روی اپی کوتیل سربرداری شده ی گیاهچه های ترویر سیترنج که از قبل در محیط کشت مصنوعی پرورش یافته اند، یعنی زمانی که سه تا پنج سانتی متر طول دارند، به دو روش T معکوس یا مماس، با لایه‌ی زاینده‌ی آوندی پیوند می شوند. گیاهان پیوندی پس از انتقال به محیط کشت مایع، در اطاقک رشد با دمای ثابت 27 درجه سانتی گراد و دوره ی روشنایی 16 ساعت با شدت 1000 تا 5000 لوکس استقرار می یابند. بعد از گیرایی پیوند، زمانی که پیوندک حداقل دو برگ داد، نهال های پیوندی به گلدان های محتوی مخلوط خاک استریل با بخار آب، منتقل می شوند. سپس جهت حفظ رطوبت آن ها را با کیسه های پلی اتیلنی می پوشانند و در قسمت سایه ی گلخانه با دمای 18-25 درجه سانتی گراد نگهداری می کنند.