شناسایی اندام های مختلف درختان میوه
تمامی قسمت های گیاهان عالی از اندام های رویشی (برگ ،ریشه ،شاخه و تنه )و نیز از اندام های زایشی (گل و میوه )تشکیل شده است که ذیل به شرح مختصر آنها پرداخته می شود.
ریشه
با جوانه زدن بذر ،ابتدا ریشه چه ظاهر می شود . این اندام بعد از رشد عمودی در خاک ریشه اصلی یا ریشه راست را حاصل می کند. سپس در طول ریشه اصلی ،ریشه های فرعی اولیه و از ریشه های فرعی اولیه به ترتیب ریشه های اصلی ،ریشه های فرعی اولیه و از منشاء ریشه های فرعی ،معمولاً قسمت دایره و محیطیه ریشه اصلی می باشد . ریشه ها برعکس اندام های همایی گیاه فاقد کلروفیل و گره می باشند .
وسعت رشد عرضی ریشه ها معولاً در حدود سایه انداز درخت بوده اما عوامل دیگر هچون میزان رطوبت خاک ، نوع بافت خاک،مواد غذایی خاک و نوع پایه می تواند در گسترش عرضی و عمقی ریشه تاثیر داشته باشد . رشد ریشه ها به دمای خاک نیز بستگی دارد و طی زمستان اگر دمای خاک چند درجه سانتی گراد بالاتر از صفر باشد به رشد خود ادامه می دهد.
ریشه هایی که به طور افقی در نزدیک سطح خاک رشد می کنند معمولاً به علت رسیدن اکسیژن کافی،فعال تر بوده و درجذاب مواد غذایی نقش مهمی دارند . ریشه هایی که به صورت عمودی در عمق خاک قرار می گیرند،اکثراً در جذب آب و برخی موتد کم نقش دارند .
ریشه اصلی دارای ضخامت بیشتر بوده و به عمق خاک نفوذ می کند و چنانکه ذکر گردید از ریشه اصلی ریشه های فرعی انشعاب می یابند که آنها نیز به نوبه خود در سال های آتی ضخیم می شوند . ریشه های افشان در روی انشعابات سوم یا چهارم ریشه های فرعی قرار می گیرند . این ریشه ها طر مساوی داشته طول آنها کمتر است . اکثراً تارهای کشنده روی ریشه های افشان قرار می گیرند. تارهای کشنده در نوک ریششه های جوان و کمی بالاتر از لاهک ریشه قرار می گیرند و از تک سلول های کشیده و طویل که دارای واکوئل بزرگ هستند ،به وجود می آیند . تارهای کشنده زایده های اپیدر بشمار می آیند و عمر آنها محدود می باشد. این تارها منطقه مسیع جذب آب و مواد غذایی را حاصل می کنند.
سیستم گسترش ریشه درختان میوه در خاک به رشد و گسترش ریشه های فرعی اولیه بستگی دارد و به طور کلی به سه گروه سیستم گسترش عمیق ،نیمه عمیق و سطحی تقسیم می شوند. معمولاً ریشه های سیب ،گوجه ،به ،زیتون ،آلبالو ،گلابی و هلو تا عمق 5/1 الی 2 متری خاک ،ریشه های زرد آلو ،بادام و گردو تا عمق 2 الی 3 متری خاک گسترش می یابند . در ضمن ریشه ها به اکسیژن کافی نیاز دارند که باید در اختیار آنها قرار گیرد. در خاک هایی که بافت سبک دارند،ریشه ها تنفس کافی انجام می دهند . درخاک های سنگین و یا در خاک هایی که زهکشی کافی نداشته باشند،ریشه ها کمبود اکسیژن روبروی خواهند شد. ریشه برخی از درختان میوه از جمله هلو،گیلاس ،زردآلو ، بادام و مرکبات به کمبود اکسیژن حساس می باشند.
تنه و شاخه ها
در اثر رشد طولی ساقه چه بذر ،ابتدا یک ساقه اصلی و سپس با رشد ثانویه در سال های متمادی ،تنه اصلی درخت حاصل می شود. ساقه اصلی در ابتدای رشد حاوی گره ، میان گره می باشد . جوانه های جانبی روی گره ها،با رشد خود شاخه های اصلی را به وجود می آورند . از جوانه های جانبی شاخه های اصلی یا بازوها،شاخه های فرعی اولیه و به ترتیب از شاخه های فرعی اولیه ،شاخه های فرعی پانویه دیگر حاصل می شود .
تنه درخت ارتباط بین شاخه های تشکیل دهنده تاج درخت و ریشه را ایجاد می کند و با نقل و انتقال شیره خام جذب شده از طریق ریشه ها را توسط آوندهای چوبی به اندام های هوایی و شیره پرورده در اثر توسنتز برگ ها را ،به ریشه ها منتقل می کند . ارتفاع تنه درخت از قسمت طوقه یا یقه درخت ،تا محل انشعاب شاخه های اصلی می باشد . ارتفاع تنه به روش تربیت و هرس درختان میوه ،میزان مواد غذایی و رطوبت خاک ،نوع پایه و به تنظیم سطح باروری درختان میوه بستگی دارد و شامل درختان پابلند (ارتفاع بیشتر از 180 سانتی متر )،نیمه پاکوتاه (ارتفاع تنه بین 150 الی 180 سانتی متر )و پاکوتاه (کمتر از 150 سانتی متر ) می باشد .
برخی از درختان میوه به طور طبیعی رشد جانبی کمتر (سیب و گلابی )و برخی دیگر رشد جانبی بیشتر (میوه های هسته دار )دارند. شاخه های یکساله درختان میوه که روی شاخه های فرعی حاصل می شوند حاوی گره ،میان گره ،مریستم انتهایی ،جوانه های جانبی و برگ ها در روی گره ها می باشند.
برگ
بر روی گره های شاخه های یکساله و یا چند ساله و گاهی اوقات در نوک شاخه ها،برگ ها حاصل می شوند.منشاء برگ ها از مریستم های حلقه های بنیادی نوک ساقه می باشند . برگ های درختان میوه محل فعالیت های حیاتی متعدد از جمله فتوسنتز و تامین مواد غذایی میوه ها و اندام های دیگر ،تنفس و تعرق می باشد . به طور کلی هر برگ شامل اپیدرم بالایی و پایینی ، میان برگ بوده و سلول های پارانشیمی میان برگ حاوی کلرو پلاست می باشند و نسبت به گونه های مختلف گیاهی از بافت پارانشیم نردبانی و اسفنجی تشکیل شده است .
جوانه ها
ساختار جوانه ها نیز همانند مریستم های انتهایی بوده و جوانه ها توسط برگ های کوچک و تغییر شکل یافته بنام فلس احاطه می شوند . جوانه های در ختان میوه در اندام های هوایینسبت به محل استقرارشان ،به جوانه های انتهایی (Terminal buds)،جوانه های جانبی (lateral buds)و جوانه های مخفی (Laten buds) تقسیم می شوند. جوانه های انتهایی در نوک شاخه های یک ساله و یا در نوک شاخه های چند ساله قرار می گیرند. جوانه های جانبی بر روی گره های شاخه های یکساله و یا چندساله مسقر می باشند . جوانه های مخفی روی تنه ،بازوهای اصلی و یا شاخه های فرعی درختان میوه مستقر بوده و مستقر بوده و در شرایط ویژه بیدار شده و شاخه های نابجا حاصل می کنند.
جوانه ها را می توان از لحاظ تولید اندام های رویشی (شاخه )و یا اندام های زایشی (گل ) به دو گروه تقسیم نمود . جوانه های رویشی احتمال دارد به طور انتهایی و یا جانبی بر روی شاخه های یکساله و یا چندساله درختان میوه قرار گیرند وبعد از بیدار شدن اندام های رویشی همچون شاخه تولید می کنند. جوانه های زایشی نیز احتمال دارد به طور انتهایی و یا جانبی بر روی شاخه های یکساله و یا چند ساله باشند و بعد از بیدار شدن ،گل و یا گل آذین حاصل می کنند . جوانه های زایشی یا بارور را نیز می توان به سه گروه تقسیم نمود.جوانه های زایشی ساده ،هنگام بیدار شدن فقط گل و یا گل آذین حاصل می کنند مانند ،جوانه های زایشی گیلاس، آلبالو،زردآلو ،هلو و بادام . جوانه های زایشی مرکب (Compound buds)بعد از بیدار شدن،ابتدا یک شاخه حاصل کرده و روی شاخه حاصل شده گل و یا گل آذین تشکیل می شود مانند جوانه های بارور انگور.
جوانه های زایشی مخلوط (Mixed buds)،هنگام فعال شدن چندین عدد برگ و گل به وجود می آورند .این نوع جوانه های بارور را در سیب ،گلابی ،بِه و جوانه های تشکیل دهنده گل های ماده گردو می توان مشاهده کرد.
تشکیل گل
شروع تشکیل سر آغازه یا طرح اولیه گل (Flower primordium)یک تغییر عمده است که درختان میوه از مرحله رویشی به مرحله زایشی وارد می شوند. مرحله عبور از دوره رویشی به دوره زایشی را مرحله انتقال (Transition period)می نامند . برای این منظور باید نیاز های بیرونی و درونی گیاه جهت تمایز گل (Folower initation)فراهم گردد. معمولاً در گونه های چوبی و خزان پذیر ،تمایز گل بعد از توقف رشد شاخه ها و بالغ شدن بگ ها آغاز می شود . درختان میوه حاصل شده از بذر ها به یک دوره طولانی نونهالی ،اما درختان میوه تکثیر شده از طریق قلمه ،پیوند و با دیگر روش های ازدیاد رویشی ، زودتر به مرحله زایشی می رسند . عوامل محیطی و شرایط فیزولوژیکی داخل گیاه موجب توازن مناسب هورمون ها گردیده و تمایز یاخته ها آغاز می شود. طبق نتایج بدست آمده توسط برخی محققان ،ذخیره کربوهیدرات ها که در اثر تابش نور انجام می گیرد و درضمن تولید ترکیبات هورمونی در برگ ها و انتقال این مواد به جوانه ها در تمایز گل تاثیر دارد. به طور کلی می توان گفت که عواملی همچون تغذیه گیاه ،نسبت C/N ،هورمون های داخلی گیاه ،توازن مناسب عناصر کانی و ضمن تدابیر زراعی و شرایط اقلیمی در تمایز یابی گل ها اثر بارزی دارند. گرچه درختان میوه به طول روز حساسیتی ندارند اما تابش نور کافی با شدت معین در فتوسنتز و ذخیره ترکیبات لازم برای تشکیل گل از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند.
تمایز فیزیولوژیکی جوانه های بارور اکثر درختان میوه معمولاً 3 الی 6 هفته قبل از تمایز مورفولوژیکی انجام می گیرد. در دوره تمایز فیزیولوژکی ،مواد محرک از جمله هرمون ها و کربوهیدارت ها از برگ به جوانه ها منتقل می شوند و تعداد ریبوزم در سلول های جوانه برای ساختن کربوهیدرات ها از برگ به جوانه ها منتقل می شوند و تعداد ریبوزم در سلول های جوانه برای ساختن پروتئین افزایش می یابد . در دوره تمایز موروفولوژیکی بعد از تغییرات اساسی در جوانه ،قسمت های مختلف گل تشکیل می شود و در این دوره طرح اولیه گل زیر میکرسکوپ قابل تشخیص می باشد و مرتحل مختلف تمایز فیزیولوژیکی ومورفولوژیکی جوانه های بارور شامل گل انگیزی (Folower induction)(گل القایی)،گل آغازی (Flower initiation)، تمایزیابی یا اختصاص شدن (Differentiation)و تشکیل شکوفه گل (Flower formation)و در نهایت گلدهی (Bloom)می باشد . یاخته های اولیه (Rudimental cells)یعد از تغییرات لازم از جمله تولید RNA جدید برای سنتز پروتئین های مورد نیاز ،موجب گل آغازی می شوند . در پایان این مرحله تمایز یاخته ها انجام می گیرد. در مرحله گل آغازی تغییرات قابل رویت نبوده و صرفاً بیوشیمیایی می باشد. در دوره تمایز یا اختصاصی شدن ،قسمت های مختلف گل تشکیل می شود. در اکثر درختان میوه ،تمایزیابی جوانه ها و تشکیل طرح اولیه گل در طول فصل رشد انجام می گیرد و بعد از تمایز ،یاخته ها رشد سریع انجام داده دو قسمت های مختلف گل ،قبل از خواب زمستانی نمو کرده و اختصاصی می شون.
گل های اکثر درختان میوه از نوع گل کامل (Complete flower)می باشد . گل کامل شامل کاسبرگ ،گلبرگ ،پرچم ها و مادگی می باشد . گل های ناقص (Imperfect flower)یکی از اعضای زایشی می باشند . برای مثال گل های نر در فندق یا گردو ،پسته ،خرما،کیوی فروت ،توت و یا گل های ماده درختان فوق از نوع گل های ناقص بشمار می آیند . جوانه بارور برخی از درختان میوه بعد از باز شدن فقط یک گل منفرد (Solitary flower)حاصل می کنند مثل بادام و هلو .اما در برخی دیگر از درختان میوه گل ها روی گل آذین (Inflorescence)تشکیل می شوند هماننند سیب گلابی . برخی از گل آذین های درختان میه به شرح زیر می باشد:
جدول - زمان تمایزیابی ، محل تشکیل بر روی شاخه و فصل باز شدن گل در برخی از درختان میوه.
نوع درخت |
زمان تمایز گل |
مجل تشکیل گل بر روی شاخه |
فصل باز شدن گل |
سیب |
خرداد-تیر |
نوک سیخک های دوساله و مسن تر |
بهار سال بعد |
گلابی |
تیر –مرداد |
نوک سیخک های نوک سیخک های |
بهار سال بعد |
به |
اوایل بهار قبل از باز شدن جوانه ها |
نوک شاخه های سال جاری |
بهار همان سال |
بادام |
اواخر مرداد-اواخرشهریور |
جانب شاخه های یکساله و سیخک ها |
بهار سال بعد |
هلو |
اوایل تیر- اوایل مرداد |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
زردآلو |
اواسط مرداد |
جانب شاخه های یکساله و سیخک های دو ساله |
بهار سال بعد |
گوجه |
اوایل تیر-اواخر مرداد |
جانب شاخه های یک ساله وسیخک های دو ساله |
بهار سال بعد |
آلبلو |
اواخر تیر |
جانب شاخه های یکساله و سیخک های دوساله |
بهار سال بعد |
آلو و گوجه |
اواسط تیر |
جانب شاخه های یکساله و سیخک های دوساله |
بهار سال بعد |
ادامه جدول -
نوع درخت |
زمان تمایز گل |
محل تشکیل گل بر روی شاخه |
فصل باز شدن گل |
ذغال اخته |
اواخر پاییز |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
انگور |
اوایل تیر |
جانب شاخه های یکساله و سیخک های دوساله |
بهار سال بعد |
تمشک |
شهریور –آذر |
جوانه های جانبی و انتهای شاخه های یک ساله |
بهار سال بعد |
انگور فرنگی |
مرداد |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
توت فرنگی (بهاره) |
شهریور |
جوانه های جانبی طوقه |
بهار سال بعد |
توت فرنگی (همیشه بار) |
اوایل تابستان |
جوانه های جانبی طوقه |
تابستان همان سال |
انجیر (محصول اول) |
اواخر تابستا |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
انجیر (محصول دوم) |
اوایل تابستان |
جانب شاخه های یکساله و شاخه های سال جاری |
همان فصل |
انار |
اواسط بهار |
نوک شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
خرمالو |
اواسط تیر-اواسط مرداد |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
زیتون |
پاییز |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
مرکبات |
زمستان |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
نارنج سه برگ |
اواسط تابستا |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
پسته |
اوایل اردیبهشت |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
فندق(گل ماده) |
اواسط تیر –اوایل شهریور |
جانب شاخه های یک ساله |
زمستان همن سال و یا بهار سال بعد |
فندوق (گل نر) |
اواسط اردیبهشت- اواسط خرداد |
جانب شاخه های یکساله و شاخه های سال جاری |
زمستان همان سال |
گردو (گل ماده) |
اوایل بهار |
نوک شاخه های سال جاری |
بهار همان سال |
گردو (گل نر) |
اوایل تابستان |
جانب شاخه های یکساله |
بهار سال بعد |
گل آذین خوشه ای(Raceme):از نوع گل آذین های رشد نامحدود می باشد. گل آین خشه ای ساده در انگور فرنگی ،تمشک و توت سیاه و گل آذین خوشه ای مرکب را می توان در پسته،انگور ،نارگیل و خرما ماشهده کرد. خوشه های گل نارگیل و خرما داخل تارونه یا چمچه (Spath)قرار می گیرند.
گل آذین سنبله دم گربه ای (شاتون) (Chaton):این نوع گل آذین نیز رشد نامحدود بوده و در گل های نر فندق ،شاه بلوط ،گردو و توت مشاهده می شود.
گل آذین دیهیم (Corymb):گل آذین دیهیم از نوع گل آذین های رشد نامحدود بوده و در آن ابتدا گل های پایین و سپس گل های بالای گل های آذین باز می شوند . گیلاس ،گلابی و مرکبات دارای گل آذین دیهیم می باشند.
گل آذین گرزن (Cyme):از نوع گل آذین های محدود بوده و ابتدا گل انتهایی باز می شود .سیب دارای گل آذین گرزن می باشد.
میوه : میوه تخمدان رشد کرده می باشد که در اثر گرده افشانی و تلقیح و یا بدون عمل گرده افشانی و تلقیح حاصل می شود. به طور کلی میوه های درختان میوه را به سه گروه می توان تقسیم کرد :
1-6)میوه ساده (simple fruits):این نوع میوه ها از رشد یک تخمدان حاصل می شوند و شامل ،میوه های دانه دار (Pome fruits)مثل سیب ،گلابی ،به ،زالزالک و ازگیل ، میوه های هسته دار (Drupe)یا شفت همانند بادام ،زردآلو ،گوجه ،آلو ،شلیل ،گیلاس ،آلبالو ،زیتون و نارگیل ،میوه های سته (Berry) همچون انگور ،انگور فرنگی ،کیوی فروت ،خرما ،خرمالو ،موز ،سنجد ،انار و مرکبات می باشند . دانه های میوه انار حاوی زایده های گوشتی به نام اریل (Aril)می باشند.میوه های سته مرکبات از نوع هسپریدیم (Hesperidum)بشمار می آیند . میوه های آجیلی (Nut fruits)از نوع میوه های خشک ناشکوفا می باشند و از میوه های آجیلی می توان به پسته،گردو ،بلوط و فندق اشاره نمود.در فندق و بلوط پوسته یا برگ سبز بر روی این نوع میوه ها منشاءبرگی داشته و از تخمدان میوه بشار نمی آید.
میوه های مرکب (Multiple fruits):میوه های چند گانه یا مرکب از گل های متعددی که روی یک گل آذین قرار گرفته و دارای مادگی ساده می باشند ،حاصل می شوند. این گل ها حاوی مادگی ساده بوده و به طور جداگانه عمل گرده افشانی و تلقیح انجام می دهند. میوه های آناناس ،انجیر و توت از میوه های مرکب بشمار می آیند.
میوه های مجتمع (Aggregate fruits) :میوه های مجتمع یا توده ای از یک گل که حاوی مادگی های متعدد بوده و روی نهنج مشترک قرار دارند،به وجود می آیند . میوه های تمشک و توت فرنگی مجتمع می باشند میوه حقیقی تمشک از شفتک ها و میوه های حقیقی توت فرنگی بنام آکن (Achene)بوده و روی نهنج گوشتی گنبدی شکل حاصل می شوند.