خرید نهال

شناسایی برخی درختان میوه

سیب( Malus domestica Borkh )

سیب از تیره گلسرخیان(Rosaceae  و از زیر تیره پوموايده (Pomoidae) می باشد. این گیاه از درختان ميوه مناطق معتدل سرد بشمار می آید و می تواند سرمای ۳۵- الی 4۰ - درجه سانتیگراد را تحمل کند و نیاز های سرمایی جوانه های  سیب در حدود ۱6۰۰-۱۰۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سانتیگراد بوده و در مناطقی که دارای زمستانهای گرم می باشند، خوب به عمل نمی آید. در مناطقی که  پرورش سیب معمول است، بویژه در دو ماه آخر رسیدن میوه، شب های خنک برای این درخت مناسب بوده و در غیر این صورت در میوه ها طعم و مزه مطلوب حاصل نشده، میوه ها از رنگ کدر و بافت سست برخوردار می شوند و در ضمن قدرت انباری آنها کاهش می یابد. اکثر ارقام سیب خود نابارور(Self-unfruitful) بوده و نیاز به ارقام گرده زا یا گرده دهنده دارند. از ارقام بومی سیب می توان سیب های گلاب اصفهان، مشهد و شفیع آباد، سیب زنوز مرند، سیب سلطانی اصفهان و سیب شیخ احمد تبریز را نام برد. از ارقام خارجی که در ایران پرورش داده می شوند می توان به سیب لبنانی زرد(Golden Delicious) ، سیب لبنانی قرمز(Red Delicious )، مک اینتاش(Mc lmtash) ، جوناتان(Jonathan )، استای من(Stayman )، رم بیوتی( Rome Beauty ) نورسرن اسپی(Northern Spy )، وین ساپ(Winesap)  اشاره نمود. رقم گلدن اسموتی (Golden Smothee ) مقاوم به زنگار و رقم بوسکوپ(Boskoop) از ارقام تریپلوئید سیب بشمار می آیند.

جوانه های سیب شامل جوانه های رویشی یا ساده که شاخه تولید می کنند و جوانه های بارور آن از نوع جوانه های زایشی مخلوط است و هنگام بیدار شدن پنج عدد گل و در حدود 8-7 عدد برگ حاصل می کنند . تمایزیابی گل برای محصول سال آتی در خرداد و تیر ماه صورت می گیرد. گل های سیب روی گل آذین گرزن که از نوع گل آذین ی رشد محدود است تشکیل می شود  . سیب به طور کلی دارای  چهار نوع شاخه است که شامل نرک(Gourmand )،لامبورد(Lambourd )، برندی(Brendile )، و  سیخک(Spur) می باشد.

نرک ها شاخه های رویشی هستند که در قسمت بالای تاج درخت  حاصل می شوند و همه ساله این شاخه ها از ارتفاع 4۰ - ۳۰ سانتیمتر هرس می شوند. لامبورد شاخه بارور می باشد و در نوک آن جوانه زایشی تشکیل می شود و طول این شاخه ها معمولاً ۱۲-۱۰ سانتیمتر می باشد. برندی نیز از شاخه های زایشی بوده و طول آن حدود ۲۰-۱۵ سانتیمتر می باشد. اگر در نوک برندی جوانه زایشی باشد آن را برندی تاج دار و اگر جوانه رویشی باشد آن را برندی ساده می نامند. سیخک ها شاخه های کوتاهی هستند که طول آنها معمولا بین ۷-۳ سانتیمتر بوده و در سال دوم شروع به تولید جوانه های زایشی در نوک شاخه می کنند. قسمت اعظم محصول سیب رورى سیخک ها تولید می شود. امروزه در کشت متراکم باغات سیب از ارقام سیخک زا(Spur type) که سیخک فراوان تولید می کنند، استفاده به عمل می اید.

هرس تابستانه در درختان پاکوتاه سیب، موجب تحریک رشد سیخک ها بر روی شاخساره های سال جاری می گردد. تربیت درختان سیب در ارقامی که شاخه های عمودی دارند به روش شلجمی و در ارقامی که شاخه های افقی دارند به شکل جامی می باشد. در ارقام پاکوتاه از روش داربستی استفاده می شود. بعد از تربیت نهال های سیب میزان هرس به حداقل می رسد و در دوره باروری درختان، هرس سبک انجام می گیرد. زیرا اکثر جوانه های بارور درختان سیب روی شاخه های کوتاه که سیخک نام دارند، قرار می گیرند. هرس سبک و منظم که همه ساله انجام می گیرد از سال آوری درختان سیب جلوگیری می کند . در سال های پر محصول استفاده از مواد تنک کننده از قبیل دی نیتروارتوکرسیلیت(DNOC ) که به الگاتول (Elgatol) نیز معروف است و نفتالین استیک اسید استفاده می شود.

سوین موجب عدم انتقال مواد غذایی  از آوندهای مجاور به گلها گردیده و سبب ریزش آنها می شود . سال اوری درختان  سیب ناشی از ویژگی های ژنتیکی بوده و در ضمن  تدابیر زراعی از جمله هرس شدید، کود دهی بی رویه  و آبیاری نامنظم این پدیده را تشدید می کند. در سال پر محصول تولید اسید جیبرلیک بیش از حد توسط دانه های در حال  رشد میوه موجب عدم تمایز گل های سال آینده می شود. در برخی از ارقام سیب تناوب میوه دهی (سال آوری) شدید می باشد مثل سیب لبنانی زرد و در برخی دیگر سال آوری خفیف  بوده و در سال هایی که محصول زیاد باشد در سال بعد مقدار آن کاهش می یابد  درختان جوان سیب سال اوری نشان نمی دهند  اما با افزایش سن درخت پدیده سال آوری در آنها ظاهر می شود. معمولاً در ارقامی از سیب که تناوب میوه دهی نشان می دهند بیش از ۹۰ درصد از جوانه های انتهایی قادر به تشکیل گل می باشند اما در ارقامی که همه ساله محصول می دهند این نسبت به ۲۰ درصد کاهش می یابد. در ضمن برخی از ارقام سیب که همه ساله محصول می دهند معمولاً قسمت اعظم گل ها روی شاخه ها تشکیل می شوند مثل رم بیوتی (Rome beauty)  اما ارقامی که سال آوری نشان می دهند، قسمت بیشتر جوانه های گل روی سیخک تشکیل می شوند مثل رقم ویلشی(Wealthy) در ارقام پرسیخک از قبیل دلیشیز(Delicious)  سال آوری در اثر عدم وجود محل کافی برای تشکیل جوانه گل در سال پرمحصول می باشد. در ارقامی که تناوب میوه دهی نشان می دهند در سالهای پرمحصول میزان رشد شاخه ها کاهش می یابد اما در سال های کم محصول شاخه های جانبی نسبت به شاخه های اصلی رشد زیاد دارند.

در حدود ۹۵ درصد از گلهای سبی   توسط حشرات و بویژه بوسیله زنبور عسل گرده افشانی می شوند. زنبورهای عسل در دمای بالاتر از ۲۱ درجه سانتیگراد و هوای صاف و آفتابی فعالیت زیادی دارند و روزانه ۰۰۰ ۵ گل را بازدیده نموده در حدود هزار دانه گرده s جمع آوری و روی گل ها پخش می کنند. برای افزایش باروی سیب در هر هکتار 3-4 عدد در نظر گرفته می شود .کندوها را ۳-۲ روز قبل از بازشدن گل ها باید در باغ مستقر نمود. هر کندوی عسل بین ۱۵ الی ۲۰ هزار زنبور دارد. قبل از استقرار کندوها باید علفهای هرز باغ نظیر قاصدک و دیگر گیاهان گلدار که زنبورها را جلب می کنند، از بین برد.

البته وجود گرده بارور و رقم گرده دهنده (گرده زا) نیز یک امر ضروری می باشد. برای این منظور در باغات سیب از ارقام گرده دهنده که همزمان با رقم اصلی شکوفه می دهند، استفاده می شود. در کشور ما اکثراً ارقام سیب لبنانی زرد و سیب لبنانی قرمز کشت می شود. هر دو رقم فوق الذکر گرده دهنده، مناسب برای یکدیگر هستند. در ضمن برای ارقام سیب لبنانی زرد و سیب لبنانی قرمز می توان ارقام جوناتان و یا رم بیوتی را به عنوان گرده دهنده استفاده نمود. در درختان استاندارد سیب که پایه های آنها بذری است، چنانکه قبلاً نیز ذکر گردید، درختانی با تاج وسیع حاصل می شود و هرس سبک و منظم سالانه برای تنظیم باروری لازم می باشد. اما در کشت متراکم که از پایه های پاکوتاه استفاده بعمل می آید، هرس شدید توصیه

می شورد .

خاکهای مناسب برای پرورش سیب، لومی شنی و یا شنی لومی که نفوذپذیر و با زهکشی کامل باشند، مناسب است. باغات سیب بستگی به شرایط اقلیمی و نوع خاک  هر ۷ الی ۱۰ روز یک بار آبیاری می شوند. برای ازدیاد سیب از پایه های بذری و یا پایه های غیر جنسی استفاده می شود. بویژه برای سیستم کشت متراکم از پایه های غیرجنسی پاکوتاه استفاده به عمل می آید. از پایه های پاکوتاه و غیرجنسی که برای کشت متراکم باغات سیب بکار می رود، می توان به ترتیب از پایه های پاکوتاه ,M₂₇  ,M₂₆ ,M₉ B₉، وO₃، نیمه پاکوتاههمچون M₇, MM₁₀₆ استفاده کرد. فاصله کشت  در باغات استاندارد  سیب 8-6 متر بوده، حال آنکه در سیستم کشت متراکم گاهی اوقات ۳۵۰۰ درخت در هکتار کشت می شود.

گلابی (Pyrus Communis)

گلابی از میوه های دانه دار به شمار می آید. شاخه برخی از ارقام گلابی خاردار بوده، برگ های اره ای و مضرس یا حاشیه صاف دارند. گل های گلابی هم زمان با برگ ها ظاهر می شوند و روی گل آذین دیهیم قرار می گیرند. روی گل آذین 8-7 عدد گل وجود دارد اکثر گل ها در نوک سیخک های دو ساله حاصل می شوند معمولا اکثر گونه های گلابی خود عقیم بوده و نیاز به ارقام گرده زا دارند. انواع شاخه های درخت گلابی شبیه سیب بوده و شامل سیخک، لامبورد، برندی، نرک می باشد  درخت گلابی در برابر سرما حساس تر از سیب بوده و می تواند تا 30- درجه سانتی گراد را تحمل کند. در ضمن گونه های مختلف گلابی گرمای تابستان را نیز تحمل می کنند و تابستان های خشک در کنترل بیماری آتشک(Fire blight) که گلابی به آن بسیار حساس می باشد، مناسب است. 

درختان گلابی  خاک های شنی لومی را دوست دارند و خاک های سنگین و مرطوب برای این گیاه مناسب نمی باشد . میزان استراحت جوانه های گلابی در حدود ۱۵۰۰-6۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سانتیگراد می باشد. در خاک های زهکشی شده، برای احداث باغات گلابی از پایه های به استفاده می شود و در خاکهای سنگلاخ ، پایه های زالزالک مناسب می باشد. برخی از ارقام گلابی مثل بارتلت(Bartlett ) یا ویلیامز با پایه های به ناسازگاری موضعی نشان می دهند و برای رفع این مشکل از میان پایه اولدهم(Old Home) استفاده می شود. در خاکهای خشک و آهکی پایه های گلابی وحشی مناسب هستند و در خاکهای زهکشی شده از پایه های بذری گلابی استفاده گردیده و فاصله کشت ۸-۷ متر در نظر گرفته می شود. فاصله کشت روی پایه های پاکوتاه 4- ۳ متر در نظر گرفته می شود.

شاخه های نرک  در درختان گلابی همانند سیب رشد سالانه زیادی ندارند و در نتیجه به هرس سالانه همانند سیب نیاز نمی باشد. هرس سبک برای درختان گلابی مناسب می باشد. زیرا شاخه های میوه دهنده اکثراً در نوک سیخک های دوساله تشکیل می شود و برای  محصول دهی مناسب باید روی درخت به اندازه کافی سیخک موجود باشد. شاخه های گلابی نسبت به شاخه های سیب عمودی رشد می کنند و روش تربیت شلجمی برای درختان گلابی مناسب است . از ارقام گلابی می توان به گلابی پیغمبری، . نطنز کاشان، محمدعلی مشهد ،شاه میوه کرج، شاه میوه خراسان، شاه میوه اصفهان و از ارقام خارجی به بار تلت (ویلیامز)، دوشس و ژاندارک اشاره کرد. در سالهای پرمحصول، تنک کردن گل های اضافه برای تنظیم باروری متعادل در گلابی مناسب می باشد.

 به (Cydonia Olbanga)

به نیز از تیره گلسرخیان بوده و بومی مناطق جنوب اروپا و آسیای صغیر می باشد. از لحاظ مقاومت در برابر سرما، حساس تر از سیب و گلابی و جوانه های آن برای خاتمه استراحت به سرمای کمتر (400 - ۱۰۰ ساعت) نیاز دارند. درختان به در حدود ۵۰-4۵ سال عمر اقتصادی دارند و در ۵-4 سالگی به دوره باروری می رسند. جوانه های بارور به در نوک شاخه های سال جاری تشکیل می شوند و تمایز و تشکیل گل بلافاصله قبل از باز شدن گل ها انجام می گیرد. گل های به خودبارور هستند. این گیاه را می توان توسط قلمه های خشبی ازدیاد داد و فاصله کشت نهال ها در باغ 6-4 متر می باشد. فرم جامی و یا شلجمی برای تربیت و هدایت درختان مناسب می باشد. برای تولید شاخه های یک ساله   و بارور نیاز به هرس سبک می باشد و درختان بِه ریشه های سطحی زیادی تولید می کنند و به میزان رطوبت خاک حساس هستند. به از میوه های دانه دار بشمار می آید.

 هلو(Prunus persica)

هلو بومی مناطق معتدل گرم چین بوده و میوه‌های هسته‌دار حاصل می‌کند. شلیل(Nectarine)  نوعی هلو با ژن‌های مغلوب می‌باشد که منجر به تولید میوه‌های بدون کرک می‌گردد. اغلب ارقام هلو که امروزه کشت و کار می‌شوند برعکس ارقام سیب و گلابی، در اثر برنامه‌های اصلاح نژاد حاصل شده‌اند. شاخه‌های درخت هلو را می‌توان به سه گروه ساده، مرکب و کاذب(Chiffon) تقسیم نمود. شاخه‌های ساده فقط حاوی جوانه‌های رویشی می‌باشند. شاخه‌های مرکب هلو دارای جوانه‌های رویشی و زایشی بوده و شاخه‌های کاذب به غیر از نوک شاخه که جوانه رویشی قرار دارد، بقیه جوانه‌ها در طول شاخه از نوع جوانه‌های بارور می‌باشند. شاخه‌های مرکب هلو احتمال دارد در هر گروه یک جوانه داشته باشند که قسمتی از این جوانه‌ها رویشی و قسمتی دیگر زایشی (بارور) هستند. نوع دیگر شاخه‌های مرکب در روی هر گره حاوی دو جوانه بوده که احتمال دارد هر دو جوانه زایشی و یا یکی از آنها زایشی و دیگری جوانه رویشی باشد. بالاخره نوع سوم شاخه‌های مرکب حاوی سه جوانه بوده معمولاً جوانه‌های کناری هر گره، زایشی و جوانه وسطی رویشی می‌باشد. جوانه‌های بارور هلو از نوع جوانه‌های ساده بوده و در جانب شاخه‌های یک‌ساله حاصل می‌شوند.

در اوایل بهار گل‌های هلو قبل از برگ‌ها ظاهر می‌شوند. اکثر ارقام هلو خودبارور می‌باشند و گرده‌افشانی قبل از باز شدن غنچه گل انجام می‌گیرد و این پدیده را گرده‌افشانی در حالت غنچه(Cleistogamy) می‌نامند. درختان هلو در عرض ۳-۲ سال به دوره باروری می‌رسند و دوره اقتصادی آنها در حدود ۱۰ سال می باشد. میوه‌های هلو کرکدار بوده و نسبت به ارقام مختلف هلو دارای گوشت قرمز، زرد و سفید می‌باشند. برخی از ارقام هلو دارای میوه‌های هسته جدا(Free stone) بوده و گوشت میوه به راحتی از هسته جدا می‌شود و این نوع ارقام به دلیل گوشت نرم و پر آب به مصرف تازه‌خوری می‌رسند. اما برخی دیگر میوه‌های هسته‌چسبان(Cling stone) دارند و برای تهیه کمپوت مناسب می‌باشند. درختان هلو در شرایط آب و هوایی با تابستان‌های گرم و زمستان‌هایی که فاقد یخبندان می‌باشند، رشد مناسبی دارند. مقاومت هلو به سرما تا ۲۰- درجه سانتی‌گراد بوده و ریشه‌های آن سرمای ۱۰- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کنند. هلو به سرماهای دیررس بهاره حساس بوده و به گل‌های آن در ۳- درجه سانتی‌گراد آسیب می‌رسد. نیاز سرمایی جوانه‌های هلو برای اتمام استراحت، نسبت به ارقام مختلف هلو، در حدود ۱۰۰۰-۴۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سانتی‌گراد می‌باشد.

خاک‌های سنگین و مرطوب برای کشت هلو مناسب نبوده و طالب خاک‌های زهکشی شده با بافت لومی‌شنی و شنی‌لومی به عمق ۵/۱-۱ متر می‌باشد. نیاز آبی هلو نسبت به دیگر میوه‌های هسته‌دار بیشتر بوده و در اواخر دوره رشد میوه، این نیاز افزایش می‌یابد. هدایت و تربیت نهال‌های جوان هلو به روش جامی می‌باشد. درختان هلو در پنج سال اول باروری، به اندازه کافی محصول حاصل می‌کنند و در سال‌های پربار نیاز به تُنک‌کردن گل دارند. اما هنگامی که رشد شاخه‌های یک‌ساله کمتر از ۳۰ سانتی‌متر باشد، نیاز به هرس شدید می‌باشد. برای این منظور ۵۰ درصد از شاخه‌های اضافی حذف شده و شاخه‌های باقی‌مانده از روی ۲۵-۲۰ سانتی‌متر هرس می‌شوند. برای تکثیر هلو از پایه‌های مختلف در شرایط متفاوت اقلیمی و خاک استفاده می‌شود. پایه‌های بذری هلو در زمین‌های زهکشی شده مناسب هستند. در زمین‌های آهکی و خشک و یا سنگلاخ از پایه‌های بادام استفاده می‌شود. فاصله کشت درختان میوه بر روی پایه‌های بذری بین ۵ الی ۶ متر می‌باشد. در خاک‌های سنگین پایه‌های گوجه یا آلو مناسب می‌باشند. در زمین‌های آلوده به نماتد از پایه‌های شلیل استفاده می‌شود. این پایه‌ها به شرایط غرقاب متوسط مقاوم هستند. پایه GF677 که هیبرید بادام و هلو است مقاوم به کلروز بوده و در خاک‌های آهکی مناسب می‌باشد. پایه میسوری(Missory) برای پاکوتاه‌ کردن هلو به کار می‌رود. از ارقام تجاری هلو که در ایران پرورش داده می‌شوند می‌توان به آلبرتا(Elberata)، ردهیون(Red Haven)، جی.اچ.هیل(G.H.Hale)، هلوی انجیری و هلوی مشهدی اشاره نمود.

 زرد آلو(prunus armeniaca)

این گیاه بومی مناطق چین و سیبری می باشد ، زرد آلو از لحاظ احتیاجات به آب و هوایی شبیه هلو بوده و از درختان مناطق  معتدل گرم بشمار می آید و سرماهای شدید زمستان را نمی تواند تحمل کند .

نیاز سرمایی زرد آلو ، کمتر از هلو بوده و برای خاتمه استراحت جوانه ها به ۳۰۰-۹۰۰ ساعت دمای زیر ۷ درجه سانتی گراد نیاز دارد ، زمستان های نسبتا سرد و تابستان های گرم و خشک برای رشد و باروری زرد آلو مناسب است ، مقاومت زرد آلو به سرمای زمستانه در حدود ۲۵- درجه سانتی گراد می باشد ، گل های زرد آلو همانند هلو قبل از برگ ها ظاهر می شوند ، اما در مناطقی که زمستان های گرم دارند ، جوانه های زردآلو در معرض ریزش قرار می گیرند .

گل های باز شده زرد آلو نسبت به سرمای دیررس بهاره حساس بوده و باید در مناطقی که خطر سرمای دیررس بهاره وجود ندارد ، اقدام به کشت این درخت نمود ، زیرا زرد آلو زودتر از درختان میوه دیگر گل های خود را باز می کند ، گرده افشانی زردآلو توسط حشرات انجام می گیرد ، اکثر میوه های زردآلو در جانب سیخک های دوساله تشکیل می شوند و هر سیخک پس از ۳ سال باروری خشک می شود ، بنابراین با هرس سبک باید تحریک به تولید شاخه های بارور جدید نمود .

شکل مناسب تربیت برای درختان زردآلو ، شلجمی می باشد و نهال های کشت شده در حدود 5-4 سال بعد شروع به محصول دهی می کنند ، اکثر ارقام زردآلو خود بارور بوده و نیاز به رقم گرده زا ندارند ، خاک های سبک لومی شنی با زهکشی کامل برای کشت زردآلو مناسب

بوده و ریشه های آن در برابر غرقاب شدن (water logging) حساس می باشند. برای تکثیر زردآلو از روش پیوند، روی پایه های مختلف استفاده به عمل می آید. پایه های بذری زردآلو در خاک های عمیق و زهکشی شده، مناسب هستند و فاصله کشت درختان در روی پایه های بذری 7-5 متر در نظر گرفته می شود. در ضمن در خاک های خشک، آهکی و آلوده به نماتد از پایه های زردآلو استفاده می شود. در زمین های سنگلاخ و خشک پایه های بادام مناسب است. پایه های هلو برای پاکوتاه کردن زردآلو مورد استفاده قرار می گیرد اما احتمال ناسازگاری و عدم جوش خوردن محل پیوند همچون عدم اتصال بافت های چوب و پوست و شکستگی در محل پیوند ظاهر می شود.

آلوی میروبالان (myrobalan (p.cerasifera)) که توسط قلمه ریشه دار می گردد، به عنوان پایه در زمین های سنگین و مرطوب برای زردآلو مورد استفاده قرار می گیرد اما این پایه به ورتیسیلیوم حساس می باشد.

معمولاً در برخی مناطق بر روی پایه میروبالان از میان پایه درگزی استفاده می کنند  و زردآلوی پیوند شده بر روی این میان پایه، شاخه های تاج آویزان حاصل می کند اما در چند سال بعدی دوباره شاخه ها حالت عمودی به خود می گیرند. زردآلو از میوه های هسته دار بشمار می آید و از ارقام مهم زردآلو که در ایران کشت و کار می شود می توان به زردآلوی شکرپاره و نخجوان اشاره کرد و از ارقام زردآلوی بذری که میوه مناسب ندارند در تهیه برگه (زردآلوی خشک شده) استفاده به عمل می آید.

بادام (prunus amygdalus)

بادام، بومی مناطق گرم و خشک آسیای غربی بوده و قبل از تاریخ نوشتاری به یونان و اروپای شمالی منتقل شده است. بادام از درختان میوه مناطق معتدل گرم بوده و به سرماهای شدید زمستان حساس می یاشد. گل های بادام زودترشکوفه می دهند و در مناطقی که احتمال سرمای دیررس بهار وجود دارد، اکثراً تحت معرض سرما قرار گرفته و شکوفه ها از بین می روند. این پدیده در نیریز و فارس و قسمت بیشتری از مناطق آذربایجان و دیگر مناطق اتفاق می افتد. اخیراً از بادام های دیر گل برای مقابله با سرمای دیررس بهاره استفاده به عمل می آید. برخی از ارقام بادام خودناسازگار و برخی دیگر همچون نون پاریل (non pariel) دگر عقیم می باشند و نیاز به ارقام گرده زا دارند. در انتخاب ارقام گرده زا باید دقت نمود که از بادام های مغز تلخ استفاده نشود. زیرا در اثر پدیده رد گذاری (xenia)، دانه های گرده ارقام مغز تلخ موجب تشکیل دانه های تلخ در ارقام مغز شیرین می شوند. زمان تمایز گل ها در بادام، اواخر تابستان بوده و جوانه های بارور بادام در جانب شاخه های یک ساله و سیخک ها قرار می گیرند. از زمان باز شدن گل ها (anthesis)، تا رسیدن میوه 8-6 ماه طول می کشد. میوه های بادام ریز بوده نیاز به تنک کردن گل و میوه ندارند. گل ها و میوه های بادام در سه دوره مختلف، ریزش می کنند که شامل ریزش بلافاصله بعد از تلقیح، 30 روز بعد از گلدهی و 45 روز بعد از گلدهی می باشد.

منحنی رشد میوه بادام برعکس دیگر میوه های هسته دار از نوع سیگموئید ساده است. میوه های بادام که در قسمت بیرون تاج درخت قرار دارند به دلیل رسیدن گرما و نور کافی زودتر از میوه های داخل تاج می رسند. تیمار بوسیله اتیلن برای همزمان رسیدن میوه ها نتیجه مثبتی را به همراه دارد. اگر میوه ها قبل از شکاف خوردن برون بر، خشک شوند، پوسته به درون بر میوه می چسبد و این موضوع با تنش آب و مواد غذایی تشدید می یابد. دو قلو شدن مغز برخی از ارقام بادام در اثر بارور شدن هر دو تخمک داخل تخمدان بوده و یک صفت توارثی می باشد. دو قلو شدن مغز بادام تا 25-20 درصد قایل قبول بوده و بیشتر از آن ویژگی نامطلوب بشمار می آید و کیفیت تجاری محصول را کاهش می دهد. دو قلو شدن مغز بادام را برخی شرایط دیگر تشدید و یا کاهش می دهد. برای مثال دو قلو شدن مغز، با دمای پایین زمان گلدهی بیشتر می شود. در ضمن گرده افشانی خوب که همراه با عملکرد بالا می باشد موجب تشکیل میوه های دوقلو می شود. همبستگی مثبت بین دیر گل دادن و عدم تشکیل مغزهای دو قلو وجود دارد. تشکیل جنین دو قلو یک حالت غیر معمول است که داخل یک پوسته حاصل می شود و احتمال بروز آن 10 درصد می باشد.

بادام، طالب مناطقی با تابستان های گرم وخشک و زمستان های ملایم بوده و در برخی مناطق که میانگین، بارندگی سالانه در حدود 500 میلی متر می باشد، این درخت به صورت دیم کاشته می شود. نیاز سرمایی جوانه های بادام کمتر از هلو بوده و در حدود 400-100 ساعت زیر 7 درجه سانتی گراد می باشد. مقاومت ارقام مختلف بادام به سرما در حدود 22- درجه سانتی گراد می باشد. گرچه بادام به خشکی تحمل زیاد دارد اما آبیاری و کوددهی منظم می تواند عملکرد این گیاه را به 5/4 تن در هکتار (دانه همراه پوسته خارجی) افزایش دهد. برخی از ارقام بادام که در ایران پرورش داده می شوند شامل بی نظیر، سنگی مشهد و بادام کاغذی می باشد. از پایه های بادام که در زمین های خشک استفاده می شود می توان به پایه های بذری بادام اشاره کرد و فاصله کشت درختان بر روی این پایه ها 7-5 متر می باشد. پایه هلو برای پاکوتاه کردن بادام مورد استفاده قرار می گیرد. این پایه در خاک های نیمه مرطوب و سبک مناسب بوده اما موجب کاهش عمر اقتصادی بادام می شود. پایه آلوی ماریانا 2624 در خاک های مرطوب مورد استفاده قرار می گیرد. پایه زردآلو در خاک های آهکی به کار برده می شود اما امکان ناسازگاری بین پایه و پیوندک وجود دارد.

گوجه و آلو (prunus SPP)

گوجه و نوع دیگر آن آلو، گونه های زیادی دارند و از گونه های مهم می توان به آلوی امریکایی (P.americana)، آلوی اروپایی (p.domestica) و آلوی شرقی (p.salicina ) اشاره کرد. میوه آلوهای امریکای شمالی دارای گوشت زرد طلایی با پوست خشن بوده و مقاوم به سرما می باشند. آلو های اروپایی از گونه های مهم آلو بشمار می آیند و برخی از ارقام آن برای مصرف خشکبار، کمپوت سازی و تازه خوری مورد مصرف قرار می گیرند. آلوهای شرقی که به آلوی ژاپنی نیز معروف هستند دارای میوه هایی با پوست خشن، مخروطی شکل و درختان این گونه آلوها سیخک فراوان تولید می کنند. انواع گوجه و آلو همچون سیب و آلبالو به سرمای شدید تا 35- درجه سانتی گراد مقاوم بوده و از درختان مناطق معتدل سرد بشمار می آیند. اما ارقام آلوهای شرقی به سرما مقاومت کمتری نشان می دهند. گل های گوجه و آلو قبل از برگ ها ظاهر می شوند. جوانه های بارور گوجه به صورت 3-2 عددی در جانب سیخک ها و شاخه های یک ساله قرار می گیرند. گوجه و آلو نیز دارای شاخه های کاذب می باشند. هر جوانه گل بین 1 تا 3 عدد گل حاصل می کند. برخی از ارقام آسیایی، امریکایی و اروپایی خودناسازگار بوده و به ارقام گرده دهنده نیاز دارند.

پوسیدگی قهوه ای در ارقام آلوهای امریکایی و اروپایی در مرحله گلدهی و رسیدن میوه و برای ارقام آسیایی در حین رسیدن میوه مشکل جدی ایجاد می کند. نیاز سرمایی جوانه های آلو و گوجه در حدود 1600-1000 ساعت بوده اما آلوهای شرقی نیز سرمایی کمتر نسبت به گونه های دیگر دارند و تحت تاثیر سرماهای دیررس بهاره نیز قرار می گیرند.

فاصله کشت ارقام مختلف گوجه و آلو بر روی پایه های بذری در حدود 6-5 متر می باشد. گوجه، خاک های لومی شنی را دوست دارد و بیشتر از بقیه میوه های هسته دار، خاک های سنگین و مرطوب را تحمل می کند. از پایه های مختلف برای تکثیر آلو استفاده می شود. در خاک های سنگین و مرطوب از پایه های بذری استفاده به عمل می آید. پایه های آلوی میروبالان نیز در در خاک های مرطوب مقاوم می باشند. در خاک های آهکی از پایه های GF557 (بادام×شلیل) و GF677 (بادام×هلو) استفاده می شود. در خاک های زهکشی شده از پایه های بذری هلو بویژه از نماگارد (Namaguarf) استفاده می شود. در خاک های خشک می توان از پایه بادام استفاده کرد اما احتمال ناسازگاری با گوجه را دارد. پایه زردآلو در خاک های آهکی و خشک که آلوده به نماتد هستند، قابل استفاده می باشد. اما در اکثر موارد پایه های زردآلو با گوجه ناسازگاری پیوندی نشان می دهند. شکل مناسب برای هدایت و پرورش گوجه و آلو جامی بوده و تا سن 12 سالگی نیاز به هرس ندارند. اما بعد از آن به دلیل تولید شاخه و برگ بیشتر که موجب تراکم در تاج می شوند، عمل هرس ضروری می باشد.

گیلاس (prunus avium L) و آلبالو (Prunus cerasus)

گیلاس و آلبالو نیز از تیره گلسرخیان بشمار می آیند و بومی مناطق جنوب شرقی اروپا و آسیای غربی می باشند. گیلاس احتمالاً از منطقه ای بین دریای سیاه و دریای خزر منشاء گرفته است. برخی از ارقام گیلاس خودناسازگار و دگرناسازگار هستند و نیاز به ارقام گرده دهنده، دارند. برای این منظور از ارقام گرده دهنده به نسبت 1 به 9 و حتی نصف به نصف استفاده می شود. اما ارقام مختلف آلبالو خودبارور بوده و نیاز به ارقام گرده دهنده ندارند. جوانه های بارور گیلاس اکثراً در جانب سیخک ها حاصل می شوند. زمان تمایز گل ها بعد از برداشت محصول در تیر ماه می باشد و گل ها به صورت دستجاب 2 الی 4 تایی ظاهر می شوند. گیلس نیز همانند هلو و گوجه دارای شاخه های کاذب (chiffon) می باشد که هنگام هرس باید حذف شوند. زیرا شاخه های کاذب یا شیفون فقط حاوی جوانه های زایشی بوده و در نوک شاخه جوانه رویشی دارند. جوانه های بارور آلبالو نیز در جانب سیخک ها و شاخه های یک ساله حاصل می شوند. گیلاس به پوسیدگی قهوه ای حساس می باشد. برای رشد مطلوب گیلاس، مناطقی که دارای باران های زمستانه کافی و تابستان های خشک و خنک هستند، مناسب می باشد. محصول گیلاس زودتر از آلبالو و دیگر میوه های هسته دار می رسد. گیلاس گوشت سفت در مقابل ترکیدگی ناشی از باران (rain cracking) مقاوم تر از ارقام گوشت نرم می باشد. انتخاب مناطقی که دارای تابستان های خشک می باشند، برای جلوگیری از ترکیدگی میوه اهمیت دارد. درجه حرارت های بیش از حد، در مرحله گل انگیزی (flower induction) موجب تشکیل میوه های دو قلوی چسبیده به هم در گیلاس می شود. گیلاس و آلبالو از درختان میوه مناطق معتدل سرد به شمار می آیند.

مقاومت جوانه های گیلاس به سرما بیشتر از هلو و کمتر از گلابی و آلو بوده و تا دمای 25- درجه سانتی گراد را تحمل می کنند اما مقاومت جوانه های آلبالو بیشتر از گیلاس بوده و به اندازه مقاومت جوانه های سیب می باشد. نیاز سرمایی جوانه های گیلاس در حدود 1200-500 ساعت و نیاز سرمایی جوانه های آلبالو 1300-600 ساعت زیر 7 درجه سانتی گراد می باشد. گیلاس همانند درختان میوه هسته دار، ریشه های سطحی تولید می کند و عمق خاک برای رشد مطلوب 5/1-1 متر بوده و خاک های لومی شنی و برای آلبالو خاک های لومی رسی مناسب است. فاصله کشت درختان گیلاس بر روی پایه های بذری گیلاس که رشد قوی دارند در حدود 8-7 متر بر روی پایه های ضعیف 5-4 متر می باشد. فرم شلجمی برای کنترل رشد طولی تاج درختان گیلاس مناسب بوده و برای درختان آلبالو فرم جامی مناسب است. در درختان بارور گیلاس حذف شاخه هایی که موجب افزایش رشد طولی تاج درخت می شوند ضروری می باشد. در درختان آلبالو برای توازن برگ و میوه، شاخه های باریک حذف شده و بقیه شاخه ها نیز از ارتفاع 30-20 سانتی متری هرس  می شوند. از ارقام تجاری گیلاس که در ایران پرورش داده می شوند می توان به گیلاس های سیاه، گیلاس های صورتی و گیلاس شبستر اشاره نمود. برای تکثیر آلبالو از روش پیوند بر روی پایه های بذری آلبالو استفاده می شود. در خاک های شنی لومی، پایه های بذری گیلاس برای احداث باغات گیلاس مناسب می باشد. از پایه های آلبالوی تلخ یا محلب در خاک های خشک و آهکی استفاده می شود و در ضمن پایه های فوق نیمه پاکوتاه می باشند. پایه های آلبالو کمتر مورد استفاده گیلاس قرار می گیرند. این پایه ها در خاک های مرطوب و سنگین مناسب هستند. پایه F12/1 و مازارد به طریقه خوابانیدن شاخه قابل تکثیر می باشند و با تمامی ارقام گیلاس و آلبالو سازگار هستند و در ضمن موجب پاکوتاهی درخت می شوند. پایه Colt نیز پاکوتاه بوده و برای گیلاس مورد استفاده قرار می گیرد اما دوره فصل رشد طولانی دارد.

 گردو (juglans regia)

گردو، پراکندگی وسیعی از کوه های کارپاتیان در اروپای مرکزی تا قفقاز و شمال آسیای صغیر و منچوری داشته است. این گیاه از تیره گردوسانان (juglandaceae) می باشد. مغز ساقه های درخت گردو لایه لایه، تنه صاف با پوست فلسی و شیاردار، برگ های مرکب شانه ای دارد و درخت یک پایه محسوب می شود. گل های نر آن در جانب شاخه های یک ساله  و روی گل آذین سنبله دم گربه ای (شاتون) و گل های ماده آن در نوک شاخه های سال جاری در گروه های 1 الی 3 تایی و در برخی از ارقام گردو در جانب شاخه های سال جاری حاصل می شوند. گرده افشانی گردو توسط باد انجام می گیرد. عمل گرده افشانی و تلقیح در اوایل بهار می باشد. میوه های گردو از نوع فندقه بوده که در آن فرابر میوه چوبی شده و توسط پوست سبز که منشاء برگ دارد، احاطه می شوند. اما با بالغ شدن درخت، گل های نر بیشتری تشکیل می شود و تطابق زمانی بین مرحله گرده افشانی و آماده بودن گل های ماده به وجود می آید. البته برخی از ارقام گردو ماده پیش رس هستند و توصیه می شود برای کاهش پدیده ناهمرسی، ارقام نر پیش رس همراه با ارقام ماده پیش رس کشت شوند. یکی از گونه های متداول گردو که در اکثر کشورها کشت می شود، گردوی ایرانی است که البته منشاء آن کوه های کارپات می باشد. اغلب گردوهای ایرانی خودبارور هستند اما  حالت نر پیش رسی دارند. گردوی سیاه شرقی (j.nigra L) از گونه های امریکای شمالی بوده و چوب آن صاف و با ارزش است. طعم میوه آن مطلوب بوده اما کوچکتر می باشد. از گونه های دیگر گردو می توان به گردوی سیاه کالیفرنیای شمالی (J.hindsii) و گردوی سیاه کالیفرنیای جنوبی (j.californica) اشاره کرد. اکثر گردوهای سیاه دارای میوه های با پوست ضخیم بوده و مقاومت آنها نسبت به سرما بیشتر از گردوی ایرانی می باشد. درخت گردو در طول تابستان و زمستان نسبت به گرما و سرمای بیش از حد حساس می باشد. در طول دوره خواب زمستانی، گردو می تواند 11- درجه سانتی گراد را تحمل کند اما سرمای دیررس بهاره به شاخساره های تازه تشکیل شده گردو آسیب می رساند و در ضمن سرماهای زودرس پاییزه نیز به شاخه های گردو آسیب وارد می کند. گردو به یک دوره فصل رشد طولانی نیاز دارد و از میوه های مناطق معتدل گرم بشمار می آید. دماهای بالاتر از 40 درجه سانتی گراد و رطوبت کم در پوست سبز میوه آفتاب سوختگی ایجاد کرده و مغز میوه جروکیده می شود و گاهی اوقات نیز میوه ها پوک می شوند. گردو طالب تابستان های خنک می باشد. در ضمن گردو به بیماری پوسیدگی مغز گردو (pseudomonas juglandis) حساس بوده و بویژه گردو های جوان آسیب زیادی می بینند. این بیماری روی برگ ها و در گلگاه میوه های جوان لکه ایجاد کرده و منجر به چروکیدن و لزج شدن مغز میوه می شود. در حین رسیدن میوه نیز دمای بیش از حد پایین شب موجب سیاه شدن پوسته مغز میوه گردو می شود. در حین رشد میوه در اوایل بهار بارش تگرگ و ضربه های مکانیکی وارد شده به میوه، سبب سیاه شدن آن قسمت از میوه که ضربه وارد شده، می گردد. جوانه های گردو به 1500-700 ساعت سرمای زیر 7 درجه سانتی گراد نیاز دارند، تا استراحت زمستانی آنها به اتمام برسد. درخت گردو بعد از 6-5 سال شروع به محصول دهی می کند و در 15-10 سالگی به حداکثر باروری می رسد. طول عمر گردو زیاد بوده گاهی به 300-200 سال می رسد. شکل شلجمی و یا جامی برای درختان گردو مناسب بوده و بعد از به بار نشستن، نیاز به هرس ندارند. فاصله کشت مناسب گردو 12-10 متر می باشد. ریشه های گردو محوری و عمیق رشد می کنند و به خاک هایی با عمق 3-2 متر نیاز می باشد. ریشه های گردو نسبت به غرقاب شدن حساس می باشند. گاهی در تابستان چند روز بعد از آبیاری به روش غرقابی، برگ های درخت گردو خشک شده و بطور ناگهانی پژمرده می شوند. این پدیده را فلج گیاهی (apoplexy) می نامند و هیچ گونه عامل بیماری زا در آن دخالت ندارد. تصور می شود که دمای بیش از حد خاک، توقف ریشه در اثر رطوبت ناکافی و غرقاب شدن ناحیه ریشه از عوامل موثر در بروز فلج گیاهی باشد. ریشه های گردوی پارادوکس نسبت به این عارضه بسیار مقاوم هستند.  

ازدیاد گردو اکثراً با کشت بذر انجام می گیرد اما به دلیل ناخالص بودن بذر گردو، درختان حاصل شده یک دست و متجانس نبوده و کمتر به پایه مادر شباهت دارند. روش دیگر ازدیاد از طریق پیوند روی پایه های گردو می باشد. اما در این روش نیز به علت خروج شیره از محل زخم و ترشح ژوگلون (juglone) که از فنول های مرکب بشمار می آید، موجب کاهش گیرایی پیوند و کاهش جوش خوردن پایه و پیوندک می شود. نتایج تحقیقات در مورد نوع پیوند متفاوت می باشد، برخی پیوند وصله ای و برخی دیگر پیوند شکمی را مناسب می دانند. توصیه می شود قبل از عمل پیوند، در پایه های مورد نظر زخم ایجاد شود تا موجب خروج شیره و ژوگلون از محل زخم گردد و گیرایی پیوند بدین ترتیب افزایش می یابد. برخی دیگر پیشنهاد می کنند بعد از عمل پیوند، نهال ها را به طور مورب بر روی لوله های آب گرم قرار دهند. به طوری که محل پیوند روی لوله آب گرم قرار گیرد. در این شرایط تشکیل بافت پینه در محل پیوند سریع بوده و درصد گیرایی پیوند افزایش می یابد. در امریکا و برخی از کشورهای دیگر از پایه های مختلف گردو در ازدیاد این گیاه استفاده می شود. پایه های بذری گردوی سیاه کالیفرنیای شمالی (j.hindsii) معمول ترین پایه برای گردوی ایرانی (j.regia) در کالیفرنیا می باشد. این پایه برای مناطقی که دارای خاک های حاصل خیز، عمیق، عاری از فیتوفترا، نماند زخم ریشه و بیماری خط سیاه باشند، توصیه می شود. گردوی ایرانی مستعد آلودگی سیستمیک به بیماری خط سیاه (black-line) است که عامل این بیماری ویروس پیچیدگی برگ گیلاس می باشد. پایه های گردوی ایرانی به خاک های آهکی حساس بوده و کلروز آهن نشان می دهند. در ضمن این پایه ها به شرایط غرقاب و شوری، گال ریشه و زخم ریشه نیز حساس می باشند. گردوی سیاه شرقی پایه رضایت بخش برای گردوی ایرانی بوده و به گال طوقه، قارچ فیتوفترا و قارچ ریشه بلوط مقاوم است و موجب زودرسی محصول می شود اما این پایه به بیماری خط سیاه حساس می باشد. پایه پارادوکس ((j.regia×j.hindsii)paradox) که دورگ گردوی سیاه کالیفرنیای شمالی و گردوی ایرانی است مقاوم به نماتد و قارچ فیتوفترا می باشد. عارضه خط سیاه در محل پیوند بین پایه های گردوی سیاه کالیفرنیای شمالی که بر روی آن گردوی ایرانی پیوند زده شده باشد، ظاهر می شود. این عارضه بعد از 10-15 سال و هنگامی که درختان پیوندی در حال باروری هستند، ظاهر می گردد. در این پدیده لایه نازکی از یاخته های لایه زاینده و آوند آبکش در محل پیوند می میرند. بافت مرده به تدریج در اطراف درخت و در محل پیوند گسترش می یابد. علل بروز این عارضه همانطوری که ذکر گردید، ناشی از ویروس پیچیدگی برگ گیلاس بوده که پایه های گردوی سیاه کالیفرنیا به آن حساس هستند. از ارقام تجاری گردو در ایران می توان به گردوی کاغذی، نوک کلاغی و ضیاء آبادی قزوین اشاره نمود.

 فندق (corylus avellana L)

این گیاه از تیره فندق (Corylaceae) بوده و گیاه یک پایه بشمار می آید. گل های نر به صورت شاتون در جانب شاخه های یک ساله قرار دارند و گل های ماده نیز در جانب و یا انتهای شاخه های یک ساله با کلاله قرمز رنگ و به صورت خوشه ای حاصل می شوند. هر گل آذین گل های ماده فندق 10 عدد گل کوچک دارد اما در هر خوشه 3-2 عدد میوه تشکیل می شود. گل های فندق 3 تا 4 سال پس از کاشت ظاهر می شوند. اما باردهی از 5 الی 6 سالگی آغاز می گردد و به مدت 20-10 سال درختان فندق باروری اقتصادی دارند. میوه های فندق از نوع میوه های فندقه بوده و فرابر میوه در طی فصل رشد سفت و سخت شده و چوبی می گردد و این میوه ها داخل برگ هایی که ظرف نامیده می شوند، قرار دارند.

گرچه چوب فندق به سرمای زیاد مقاوم است اما به جوانه های گل فندق در 10- درجه سانتی گراد آسیب جدی وارد می شود و موجب کاهش محصول می گردد. زیرا فندق در طول ماه های زمستان شکوفه می دهد و تولید محصول خوب به مناطقی محدود می شود که دریا از اثر سرمای زمستان در حین گلدهی جلوگیری نماید. جوانه های برگ فندق همانند جوانه های سیب به استراحت بیشتر (1700-800 ساعت زیر 7 درجه سانتی گراد) اما جوانه های گل به استراحت کمتری نیاز دارند. با توجه به موارد ذکر شده می توان فندق را از درختان میوه مناطق معتدل گرم بشمار آورد. زیرا به طور کلی به سرماهای شدید زمستان مقاوم نمی باشد. فندق گیاه خود ناسازگار بوده و لذا برای گرده افشانی مطلوب بهتر است 12-10 درصد از درختان فندق از ارقام گرده دهنده باشند. در ضمن ارقام مختلف فندق حالت نر پیش رسی و یا ماده پیش رسی دارند. در صورت دمای بیشتر در اواخر زمستان حالت نر پیش رسی و در هوای خنک تر حالت ماده پیش رسی ظاهر می شود. گل های نر در اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد و گل های ماده در اواسط تیر تا اوایل شهریور ماه متمایز می شوند. شاتون های گل های نر در طول فصل رشد از اوایل خرداد آشکار می شوند. اما گل های ماده به صورت خوشه ای بوده و تا اوایل زمستان ظاهر نمی شوند. در مناطقی که زمستان های ملایم دارند، گرده افشانی در طی زمستان انجام می گیرد. اما در مناطقی که زمستان های سرد دارند گرده افشانی در اوایل بهار صورت می گیرد. لوله های گرده از دی ماه تا خرداد که به تخمدان می رسند، به حالت رکود باقی می مانند، عمل تلقیح در اواخر بهار انجام می گیرد. بعد از عمل تلقیح رشد سریع در میوه آغاز می شود و در طول این دوره سقط جنین قابل توجهی نیز به وجود می آید. این سقط ممکن است به علت کمبود بر (B) و نیز زیادتر جنین به این ماده باشد. خاک های عمیق و قابل نفوذ با PH کمی اسیدی برای رشد فندق مناسب است. فاصله کشت فندق در حدود 6-5 متر می باشد و به صوت تک تنه و یا توده ای که اجازه رشد به پاجوش ها داده می شود، پرورش می یابد و به گیاهان تک بوته شکل جامی یا شلجمی داده می شود. ازدیاد فندق اکثراً توسط پاجوش می باشد ما می توان به روش خوابانیدن و پیوند نیز ازدیاد داد. از مناطق مهم کشت و تولید فندق در دنیا می توان به ترتیب ترکیه، ایتالیا، اسپانیا و امریکا را نام برد. از مناطق کشت در ایران می توان به ارومیه، قزوین و گرگان اشاره نمود.

 پسته (Pistacia vera L)

پسته از تیره سماق (Anacardiaceae) بوده و گیاه دو پایه می باشد. در احداث باغات پسته باید به نسبت 6 الی 10 درصد از پایه های نر برای گرده افشانی پایه های ماده استفاده نمود و گرده افشانی توسط باد انجام می گیرد. پسته معمولی از ارقام تجاری می باشد که در ایران پرورش داده می شود. از گونه های دیگر پسته می توان به بنه یا چاتلانقوش (p.mutica) که در تهیه تربانتین نیز مورد استفاده قرار می گیرد و پسته خنجک (p.khinjuk) که به عنوان پایه مورد استفاده قرار می گیرد، اشاره نمود. گل های نر وسط کاسبرگ ها قرار می گیرند و حاوی 6-5 عدد پرچم و گل های ماده نیز وسط کاسبرگ ها قرار دارند و حاوی کلاله پهن و سبز رنگ و خامه کوتاه می باشند. گل های نر و ماده پسته که بر روی پایه های جداگانه تشکیل می شوند، در اوایل بهار قبل از برگ ها ظاهر می شوند. گل های نر و ماده روی گل آذین خوشه ای تشکیل می شوند. جوانه ای گل در جانب شاخه های یک ساله حاصل می شوند. خوشه های نر متراکم و کشیده و خوشه های ماده با تراکم کم و شکل پهن دارند. پسته نیز همانند گردو و فندق دارای میوه فندقه از نوع ناشکوفا می باشد و فرابر میوه سفت و سخت گردیده توسط پوست کرمی رنگ که منشاء برگ دارد پوشش داده می شود. برگ های درخت پسته مرکب بوده و دارای 7-5 برگچه می باشند. پسته از درختان میوه ای است که تناوب باروری دارد. در سال های پر محصول گل های تمایز یافته پسته که روی شاخه های سال جاری حاصل شده اند در تابستان می ریزند به طوری که فقط 7- 5 درصد از گل ها باقی می مانند. ریزش جوانه های گل به دلیل رقابت با میوه های در حال رشد برای دریافت مواد غذایی می باشد. در ضمن پایه های نر نیز سال آور بوده در یک سال گل بیشتر و در سال دیگر گل کمتر تولید می کنند.

عقیده بر این است که در اوایل بهار شاخه های پسته شروع به رشد می نمایند و روی آنها جوانه های گل تشکیل می شود. اما اگر روی قسمتی از شاخه که قبلاً تشکیل شده است (چوب دو ساله) میوه حاصل شود، باعث ریزش جوانه های گل تشکیل شده بر روی شاخه های سال جاری می گردد. رشد و نمو جوانه های گل بعد از این که کاسبرگ هاو گل آذین خوشه ای تشکیل گردید، به مدت سه ماه متوقف میگردد. در این فاصله که دانه داخل میوه به سرعت رشد می نماید در اثر جذب مواد غذایی بیشتر، موجب ریزش جوانه های گل می گردد. پاشیدن اکسین بر روی شاخه های یک ساله و یا پوست برداری از پایین شاخه سال جاری که جوانه های گل بر روی آن تشکیل شده است، موجب کاهش ریزش جوانه های گل می گردد. در ضمن، نتایج تحقیقات نشان می دهد که علاوه بر رقابت بین میوه ی در حال رشد و جوانه های گل در سال های پر محصول، در ضمن سنتز آبسیسیک اسید نیز ریزش گل را تشدید می کندو مشکل دیگر در درختان پسته، پوکی دانه است که به دلیل عدم تلقیح گل های ماده می باشد. در ضمن کمبود آب قبل از برداشت میوه نیز موجب پوکی و توقف رشد مغز میوه (kernel) می گردد.

پسته از درختان میوه مناطق معتدل گرم بوده و سرماهای شدید زمستان را تحمل نمی کند این درخت در برابر سرمای ملایم زمستان و تابستان های گرم مقاوم است. در زمستان سرمای 20- درجه سانتی گراد و در تابستان گرمای 40 درجه سانتی گراد را تحمل می کندو مناسب ترین خاک برای پرورش پسته، خاک های لومی شنی می باشد و این گیاه دارای ریشه های عمیق بوده و برای پرورش مناسب آن خاک های عمیق و نفوذپذیر مناسب می باشد. درخت پسته در برابر کم آبی و شوری خاک مقاوم است. رطوبت زیاد هوا برای پسته مناسب نبوده و رطوبت زیاد خاک موجب پوسیدگی طوقه ناشی از قارچ فیتوفترا می شود. درخت پسته به شکل جامی و یا شلجمی تربیت و هدایت می شود. باروری پسته بعد از 8-5 سال آغاز می شود و گیاه در 15 سالگی حداکثر محصول را تولید می کند و تا 300 سال می تواند عمر کند. هر درخت بالغ پسته در حدود 200-70 کیلوگرم محصول حاصل می کند که معادل 70-25 کیلوگرم پسته خشک می باشد. فاصله کشت مناسب پسته 8-6 متر می باشد. هرس درختان پسته شامل حذف شاخه های خشک می باشد. ازدیاد پسته از طریق پیوند شکمی معکوس و یا پیوند لوله ای بر روی پایه های بذری انجام می گیرد. پایه های بذری پسته نسبت به میزان رشد آنها در 1 الی 3 سالگی پیوند زده می شوند. معمولا از پسته بادامی به عنوان پایه استفاده می گردد و ارقام اوحدی و فندقی روی آن پیوند زده می شوند. بذر های پسته که به عنوان پایه از آنها استفاده می شود، در محل اصلی کشت می گردند و هنگامی که قطر نهال های بذری به اندازه کافی برسد ، عمل پیوند در بهار انجام می گیرد. ریشه های نهال پسته قدرت کافی برای تولید ریشه های فرعی نداشته و هنگام انتقال به محل اصلی در صورت اسیب دیدن ریشه اصلی ، نهال از بین می رود. میوه های پسته از لحاظ شکل به دو گروه عمده بادامی که شکل کشیده دارند و ارقام فندقی که گرد می باشند، تقسیم می شوند. از ارقام معمول پسته که در ایران پرورش داده می شوند می توان به اوحدی ، امیری ، اکبری، حسنی، رفسنجانی، دشتی و  کله قوچی اشاره کرد.

انگور (Vitis vinifera L.)

این گیاه از تیره انگور (Vitaceae) بوده و جنس ویتیس (Vitis) دارای دو جنس زیر جنس موسکادینیا (Muscadinia) و ائوویتیس (Euvitis) می باشد. گونه های مربوط به زیر جنس ائوویتیس شامل منشاء آسیایی ( V. amrensis) ، منشاء آسیا – اروپا (V.viniferaL.) و منشاء امریکایی (V. Labrusca , V. berlandieri , V. riparia , V. solanis) می باشد.

انگور ویتیس وینیفرا به صورت تجاری پرورش داده می شود و زیر گونه مهم ان ویتیس ساتیوا (V. sativa) می باشد که میوه های ارقام مختلف این ریز گونه قابل خوراک است. جوانه های باروز انگور از نوع جوانه های مرکب (Compound buds) بوده و هنگام بیدار شدن ابتدا یک شاخه حاصل شده و روی آن بین 1الی 4 خوشه ظاهر می شود. اکثر ارقام انگور گل های کامل و دو جنسی دارند اما برخی از آنها همچون V. rotundifolia دو پایه می باشند. محل استقرار جوانه های بارور در جانب شاخه های یک ساله بوده و تراکم جوانه های بارور بر روی شاخه سک ساله انگور ، به ارقام مختلف آن بستگی دارد. معمولا در ارقام دانه دار، تراکم جوانه های بارور در قسمت پایین شاخه و در ارقام بیدانه مثل انگور سفید بیدانه ، تراکم جوانه های بارور بین گروه های چهارم تا دوازدهم بیشتر می باشد. در طول شاخه های یک ساله ، روس هر گره دو جوانه وجود دارد که یکی از آنها بدون نیاز سرمایی در فصل رشد سال جاری بیدار شده و شاخه های جانبی را حاصل می کند و جوانه  دیگر که جوانه اصلی نام دارد بعد از گذراندن یک دوره سرما در سال آتی فعال می شود.

روی هر گره شاخه یک ساله علاوه بر جوانه ها ، خوشه (Cluster) و یا پیچک (Tendril) و برگ ها قرار می گیرند.

پیچک ها که از لحاظ  زیست شناسی تشابه عضوی (Analog) با خوشه ها دارند ، بر روی شاخه یک ساله بعد از اتمام گره های مربوط به خوشه ،  روی گره های تولید کننده پیچک قرار می گیرند. خوشه ها و پیچک ها در روی هر گره و در مقابل برگ ها قرار می گیرند. طرز قرار گرفتن خوشه ها و یا پیچک ها در ارقام انگور اروپایی دو در میان بوده به طوری که دو گره متوالی حاوی خوشه یا پیچک می باشند. برگ های انگور پهن با رگبندی پنجه ای و حاوی پنج لوب بوده و در برخی از ارقام انگور لوب ها کاملا مشخص می باشد.

زمان تمایز گل ، اوایل تیرماه بوده و معمولا همزمان با گلدهی فصل جاری می باشد. هنگامی که میانگین دما در اوایل بهار به 10 درجه سانتی گراد برسد، جوانه های انگور بیدار می شوند که معمولا مطابق با نیمه دوم اردیبهشت ماه می باشد. خوشه های گل (Inflorescences) در اوایل خرداد ظاهر شده و گل ها در نیمه اول تیر ماه و حدود 5/1 الی 2 ماه بعد از بیدار شدن جوانه ها ، باز می شوند. مدت گلدهی در انگور 10-8 روز می باشد . هر گل انگور شامل 5 کاسبرگ ، 5 گلبرگ ، 5پرچم و یک مادگی با 3-2 عدد برچه (Carpel) می باشد. گلبرگ ها به رنگ سبز بوده و از بالا به هم چسبیده و به صورت کلاهک (Calyptera) از گل جدا می شوند. داخل هر برچه دو عدد تخمک وجود دارد و در صورت تلقیح کامل 6-4 عدد بذر در داخل هر میوه حاصل می شود. گل های انگور روی گل آذین خوشه ای مرکب تشکیل می شوند. میوه های انگور از نوع سته حقیقی بوده و بستگی به شرایط اقلیمی منطقه و نوع رقم انگور در اواخر تابستان تا اوایل پاییز می رسند. در حدود 300 رقم انگور در ایران وجود دارد و برخی از ارقام تجاری آن شامل انگور سفید بیدانه ، انگور قرمز بیدانه، صاحبی، ریش بابا، یاقوتی، حسینی، عسگری، فخری، شیرازی و خلیلی می باشد.

نیاز سرمایی جوانه های انگور در حدود 350-100 ساعت زیر 7 درجه سانتی گراد می باشد. انگور از درختان میوه مناطق معتدل بشمار می آید و به سرمای شدید زمستان حساس بوده و به طور متوسط سرمای 18- درجه سانتی گراد را تحمل می کند. این گیاه به تابستان های گرم و زمستان های ملایم نیاز دارد. انگور مقاوم به خشکی، نیمه مقاوم به شوری خاک و مقاوم به خاک های آهکی بوده و در مناطقی که میزان بارندگی بیشتر از 300 میلی متر باشد ، می توان به صورت دیم پرورش داد و در مناطق کم باران در طی فصل رشد 4-3 نوبت آبیاری می شود. خاک های سبک با بافت لومی شنی برای پرورش انگور مناسب می باشد. ازیاد انگور توسط قلمه های خشبی که در اواخر پاییز و یا اواسط هار تهیه می شوند، انجام می گیرد. اکثر قلمه های انگور به راحتی ریشه حاصل می کنند اما برخی از ارقام انگور همچون ویتیس برلاندیری (V. berlandieri) سخت ریشه زا هستند. در کشور های اروپا و امریکا به علت وجود شته فیلوکسرا(Phylloxera) که ارقام اروپایی به آن حساس می باشند و در ریشه گال ایجاد می کند ، از پایه های ارقام انگور امریکایی استفاده می شود و برای این منظور از طریق پیوند نیمانیم و یا پیوند روی میزی (Bench grafting) توسط پیوند ، ارقام انگور مورد نظر تکثیر داده می شوند. در مناطقی که زمستان های سرد و یخبندان های شدید دارند ، بوته های انگور به روش خوابیده یا خزنده که یک روش سنتی می باشد ، هدایت و تربیت می گردند. اما در مناطق که زمستان های ملایم دارند می توان بوته های انگور را به صورت داربستی و با روش های مختلف هدایتی از جمله روش کوردون، پاچراغی ، چتری و سیلوز پرورش داد. فاصله کشت بوته ها در روش خوابیده 3 متر و در روش داربستی در حدود 5/2 متر می باشد. شاخه های یک ساله انگور همه ساله نیاز به هرس دارند و شدت هرس با توجه به قدرت رشد بوته ها و نوع رقم انگور به صورت هرس کوتاه از روی  3-2 جوانه ، هرس متوسط از روی 5-4 جوانه و هرس طویل از روی 12-8 جوانه انجام می گیرد. هرس مخلوط یا گیو در بوته های انگور که به روش پاچراغی با شاخه طویل هدایت شده باشند، انجام می گیرد. در این روش یک شاخه طویل و یک شاخه کوتاه در روی هر بازوی فرعی ، باقی گذاشته می شود. هرس کوتاه در بوته های ضعیف که باروری کمتر دارند، انجام میگیرد. دیر هرس کردن انگور موجب بروز اشک مو (Weeping) یا گریه مو می گردد. زیرا در اوایل بهار هنگامی که دمای خاک به 10 درجه سانتی گراد می رسد، ریشه مو شروع به جذب آب و مواد معدنی کرده و دیر هرس کردن موجب ترشح شیره خام از محل برش شاخه می شود. در طی فصل رشد ، برای افزایش کمیت و کیفیت محصول ، در بوته های انگور هرس سبز انجام داده می شود. برای این منظور عملیاتی همچون حذف تعدادی از برگ ها ( معمولا 20 درصد از برگ ها )، نوک برداری یا پانسمان ، حلقه برداری در پایین شاخه های یک ساله ، تنک کردن خوشه ها و حذف شاخه های فرعی انجام می گیرد. معمولا برای رشد کامل هر خوشه انگور به 26-22 عدد برگ نیاز می باشد و بوته هایی که به صورت خوابیده پرورش داده می شوند در اثر عدم رسیدن نور کافی و تهویه ناقص، خوشه ها به طور کامل نمی رسند و وجود رطوبت نسبی بالا در داخل بوته سبب رشد امراض قارچی بویژه سفیدک می گردد. معمولا حذف 20 درصد از برگ های اضافی برای هر بوته مناسب است. حلقه برداری در پایین شاخه های یک ساله موجب کاهش ریزش گل ها ، افزایش اندازه حبه ها و زودرس شدن محصول می گردد. برای کاهش ریزش گل ها معمولا عمل حلقه برداری یک هفته قبل از گلدهی و برای افزایش حجم یا اندازه حبه ها بویژه در ارقام بیدانه عمل حلقه برداری ، کمی پس از ریزش طبیعی کل ها انجام می گیرد.

انگور فرنگی (Ribes spp.)

این گیاه از تیره ریبه ساسه (Ribesaceae) ، از جنس ریبس (Ribes) بوده دارای دو گونه عمده بنام انگور فرنگی دانه ریز (R. rubrum) یا ریب انگور و انگور فرنگی دانه درشت (R. grassularia) می باشد که به صورت تجاری پرورش داده می شوند. انگور فرنگی دانه ریز دارای شاخه های با پوست قهوه ای رنگ، برگ های پنجه ای شبیه برگ انگور و لوب های دندانه دار می باشد. گل های این گونه ، روی گل آذین خوشه ای با گلبرگ های سفید و میوه های سفید، زرد و سیاه می باشد. انگور فرنگی دانه درشت دارای شاخه های با پوست خاکستری و خارهای سه شاخ، برگ های قلبی شکل و لوبدار و دندانه ریز می باشد. میوه های آن به اندازه نخود با رنگ سبز و قرمز و یا زرد می باشد . این گیاه به زمستان طولانی برای برطرف شدن نیاز سرمایی احتیاج دارد. گرچه میوه های انگور فرنگی در ماه های تیر و مرداد می رشد اما فصل رشد طولانی تابستان برای رشد این گیاه مناسب می باشد .انگور فرنگی به صورت وحشی در جنگل ها و بیشه های کم درخت اروپا، آسیا ، سیبری و شمال آفریقا رشد می کند. انگور فرنگی دانه درشت در نواحی شمال ایران ، ارتفاعات البرز، مازندران به صورت وحشی موجود می باشد.

سرمای دیر رس بهاره به این گیاه آسیب می رساند . هوای معتدل و مرطوب برای رشد انگور فرنگی مناسب می باشد . اما رطوبت بیش از حد موجب بروز سفیدک می شود. انگور فرنگی در خام های مختلف قادر به رد می باشد اما خاک های زهکشی شده و قوی را دوست دارد. ازدیاد انگور فرنگی از طریق تهیه قلمه های خشبی و نیمه خشبی انجام می گیرد. برای این منظور در شهریور ماه میتوان قلمه هایی به طول 20-15 سانتی متر تهیه کرد و در بستر گلخانه ریشه دار نمود . رقم انگور فرنگی دانه درشت از طریق خوابانیدن کپه ای نیز قابل تکثیر می باشد . برای کشت بوته های ریشه دار انگور فرنگی ، قبلا زمین را شخم زده و معمولا فاصله کشت بوته ها 120-100 سانتی متر و فاصله ردیف های کشت 2-5/1 متر در نظر گرفته می شود. شخم بین ردیف های کشت به شرط عمیق نبودن ، پرورش گیاهان پوششی یا استفاده از خارکپوش ( مالچ ) برای حفظ رطوبت خاک ، کوددهی منظم سالیانه ، کنترل بیماری ها بویژه سفیدک از تدابیر لازم برای پرورش نهال های انگور فرنگی می باشد. جوانه های بارور انگور فرنگی اکثرا در جانب شاخه های یک ساله و گاهی بر روی شاخه های 3-2 ساله تشکیل می شوند. بهترین محصول بر روی شاخه های یک ساله حاصل می شود. بنابراین در هرس بوته های انگور فرنگی ، شاخه های مسن تر از سه سال حذف می گردند. میوه های انگور فرنگی در اواسط تابستان ( تیر و مرداد ) می رسند. برای ارسال به مناطق دور ، میوه های کمی سفت رس برداشت می شوند. میوه های انگور فرنگی بسیار حساس بوده و بعد از چیدن در نیم جعبه ها یا سبد های کوچک قرار داده می شوند.

تمشک (Rubus SSP.)

این گیاه از تیره گلسرخیان ، جنس رابوس (Rubus)  بوده و سه گونه مهم آن شامل تمشک قرمز (R. idaeus L.) ، تمشک سیاه (R. occidentalis) و توت سیاه (R. ursinus) می باشد . در نیم کره شمالی 400 گونه تمشک وجود دارد . بوته های این گیاه دارای شاخه های بالا رونده و خاردار بوده و به سهولت به تکیه گاه مجاور خود قلاب می شوند.  پایین برگ ها کرک دار بوده ، 7-3 برگچه بزرگ بیضی شکل و نوک تیز با اطراف مضرس و به طور متناوب روی شاخه قرار می گیرند. رگبرگ های ارقام قرمز حاوی خار و و ارقام سیاه بدون خار می باشد . گل های تمشک حاوی 5 کاسبرگ، 5 گلبرگ سفید تا صورتی ، پرچم زیاد و مادگی دارای برچه های متعدد وده روی یک نهنج محدب قرار می گیرند. گل آذین خوشه ای و یا گل های منفرد آن در خرداد تا تیر ماه ظاهر می شوند. میوه تمشک از نوع مجتمع بوده و هر برچه بعد از گرده افشانی و لقاح میوه های کوچک بنام شفتک حاصل می کنند.

برخی از گونه های تمشک ، خزان پذیر و برخی دیگر دایم سبز هستند. به نظر می رشد که توت سیاه و یا توت کوهی نیز متعلق به جنس تمشک باشد. تمشک در جنگل ها و بیشه ها به طور طبیعی رشد می کند. پراکنش طبیعی آن ، مناطق  امریکای شمالی و اروپا می باشد. در ایران مناطق گرگان ، مازندران ، ارتفاعات استان گلستان ، آذربایجان ، خراسان و لرستان ناحیه های رشد این گیاه می باشد . تمشک به دلیل نیاز سرمایی طولانی و فصل کوتاه بودن برای رسیدن میوه در مناطق میوه خیز شمال کشت می شود. مقاومت تمشک قرمز به سرما به اندازه سیب و گلابی اما میزان مقاومت تمشک سیاه تا حدودی کمتر می باشد. تابستان گرم مناطق جنوبی برای رشد این گیاه مناسب نمی باشد .

تمشک در انواع خاک ها که رطوبت کافی داشته باشند، رشد می کند اما خاک های لومی شنی را ترجیح می دهد. خاک تحتانی نیز اهمیت دارد و عدم وجود لایه سفت خاک (hard pan) و زهکشی مناسب از موارد ضروری می باشدو تمشک سیاه و ارغوانی را می توان توسط خوابانیدن انتهایی ازدیاد داد. این عمل دراوایل پاییز انجام می گیرد. در ضمن از ارقام فوق الذکر می توان قلمه خشبی تهیه کرد. تمشک قرمز را می توان توسط پاجوش های ریشه و در ضمن قلمه های ریشه تکثیر نمود. در رقم تمشک قرمز، تهیه قلمه معمول نبوده و اکثراً از پاجوش استفاده می شود. تمشک های بدون خار حالت شیمر یافته از نوع فراپوش (periclinal) تمشک های خادار می باشند که در قسمت اپیدرم این نوع ارقام تغییر حاصل می شود و اگر از تمشک های بدون خار، قلمه ریشه تهیه شود و یا بذر آنها کشت شود، گیاهان به وجود آمده دوباره خاردار خواهند شد. زیرا پدیده شیمر (chimera) یا بافت ناهمسانی در داخل بافت و یا بذر اتفاق نمی افتد. روش کشت نهال های تمشک به صورت کپه ای، برچین و یا داربستی می باشد. در روش کپه ای، اطراف گیاه توسط خاک پوشش داده شده و کپه درست می کنند. در این روش چهار طرف کپه خالی گذاشته می شود و وسط ردیف های کشت را می توان شخم زد. در سیستم داربستی، یک یا دو ردیف سیم در طول ردیف ها کشیده می شود. ارتفاع سیم اول از زمین 50 سانتی متر و ارتفاع سیم دوم 150-100 سانتی متر در نظر گرفته می شود و نوک شاخه های هر بوته به سیم ها بسته می شود. سیستم پرچین برای ارقام قرمز تمشک پاجوش زیاد تولید می کنند مناسب است. تامین رطوبت کافی برای پرورش تمشک اهمیت زیادی دارد و برای حفظ رطوبت خاک از مالچ کلش استفاده می شود.

اکثر ارقام تمشک در جانب شاخه های یک ساله محصول می دهند. شاخه های جدید همه ساله از نزدیک طوقه و از ریشه ها حاصل می شوند. شاخه های تشکیل شده در سال دوم بارور می گردند. برای رشد بهتر بوته ها و افزایش محصول، هرس منظم سالانه در بوته های تمشک انجام می گیرد. برای این منظور 6-5 شاخه جوان را نگهداری نموده، بقیه شاخه ها را هرس می کنند.

نوک شاخه های باقی مانده در تمشک قرمز هرس نمی شود، زیرا اکثر جوانه های بارور در قسمت بالای شاخه تشکیل می شود اما در ارقام سیاه به علت بارور بودن جوانه های پایین شاخه، می توان نوک شاخه های باقی مانده را هرس نمود. ارقام قرمز تمشک پاجوش بیشتر حاصل می کنند و چنانکه ذکر گردید روش هدایت و تربیت بوته به صورت پرچین مناسب می باشد. میوه های تمشک معمولاً در تیر تا مرداد ماه می رسند و قابل برداشت می باشند. شاخص برداشت برای میوه تمشک، آسان جدا شدن میوه از شاخه، تشکیل رنگ خاص رقم مورد نظر و خرد نشدن میوه است. عمر اقتصادی بوته های تمشک در حدود 30-25 سال می باشد.

توت فرنگی (fragaria ananassa)

این گیاه از تیره گلسرخیان و از جنس فرگاریا (fragaria) می باشد. گرچه ارقام وحشی توت فرنگی در بسیاری از مناطق دنیا پراکنده هستند اما رقم توت فرنگی وحشی اف.وسکا (F.vesca) در امریکا، اروپا و برخی از مناطق ایران از جمله نواحی شمالی، دامنه های البرز و آذریابجان به طور طبیعی رشد می کند و تعداد کروموزوم های آن 14 می باشد. امروزه از ارقام دورگ بین گونه ای که بومی امریکا، امریکای شمالی و جنوبی می باشند در پرورش این گیاه استفاده به عمل می آید. از ارقام اصلاح شده و پلی پلوئید توت فرنگی که در سطح وسیع کشت و کار می شود و می توان گفت که اجداد ارقام جدید توت فرنگی بشمار می آید، f.ananassa می باشد که تعداد کروموزم های آن 56 (اکتاپلوئید) (octoploid) بوده و از دورگیری گونه ای از توت فرنگی شیلی (f.chiloensis) و گونه امریکای شمالی (f.virginiana) به دست آمده است. اکثر ارقام توت فرنگی دو جنسی بوده و برخی از آنها نر خالص و برخی دیگر ماده خالص می باشند. ارقام دو جنسی خود گرده افشان هستند اما ارقام ماده توسط حشرات گرده افشانی می شوند. توت فرنگی گیاه علفی و چند ساله می باشد، ارتفاع بوته ها در حدود 20-15 سانتی متر بوده و 3 الی 5 سال قادر به رشد می باشند. بوته توت فرنگی ساقه بسیار کوتاهی دارد و جزو گیاهان طوقه ای بشمار می آید. برگ های توت فرنگی مرکب و حاوی 3 برگچه بیضی شکل با دمبرگ طویل و کرکدار می باشد. از جوانه های جانبی روی طوقه گیاه، ساقه های رونده (runner)  یا دستک (stolon) حاصل می شود. این ساقه ها هنگام تماس با خاک، گیاهچه های جدید تولید می کنند. ساقه رونده اکثر ارقام توت فرنگی حاوی دو گره می باشند و بوته های دختری (daughter plants) از گره دوم حاصل می شوند. گره اول ساقه در حالت رکود باقی می ماند و یا ساقه رونده جدیدی را حاصل می کند. بوته های قوی ارقام تجاری توت فرنگی قادر به تولید 15-10 عدد ساقه رونده در طی فصل رشد می باشند. بوته های مادر در طی چند هفته اول، بوته های دختری را از لحاظ مواد غذایی و آب تغذیه می کنند اما پس از 3-2 هفته ،بوته های تازه به وجود آمده، ریشه حاصل می کنند و مستقل می گردند.

گل های سفید توت فرنگی 10 کاسبرگ و 5 گلبرگ دارند و روی گل آذین گرزن قرار می گیرند. گل آذین نیز همانند ساقه های رونده از جوانه های جانبی طوقه حاصل می شود. روی هر گل  آذین معمولا 15 عدد گل حاصل می شود. در برخی موارد بر روی هر گل آذین بین 39-1 عدد گل تشکیل می گردد که نشانگر پیچیدگی و تنوع گونه های مختلف توت فرنگی می باشد. در نوک گل آذین یک عدد گل اول، زیر آن 2 عدد گل دومی ، سپس 4 عدد گل سومی و بالاخره 8 عدد گل چهارمی قرار می گرد. توت فرنگی از میوه های ریز به شمار می آید و میوه های آن از نوع مجتمع بوده و از اجتماع 500-50 عدد مادگی ساده که روی نهنج مشترک قرار گرفته اند، حاصل می شود. هر مادگی به طور جداگانه عمل گرده افشانی و تلقیح انجام داده و میوه های آکن روی نهنج گوشتی و گنبدی شکل تشکیل می شوند. توت فرنگی تمایل به تولید میوه های بکربار دارد و ایجاد میوه های بکربار در ارقام ماده خالص موفقیت آمیز تر از ارقام دو جنسی می باشد . گرده افشانی ناقص موجب رشد نامنظم و بدشکل (Misshape) شدن میوه های توت فرنگی گردیده و روی نهنج ، میوه چه های کمتری تشکیل می شود. تعداد مادگی های گرده افشانی شده و تلقیح یافته ، میزان هورمون های درونی ، قابلیت ارتجاع اپیدرم نهنج ، تعداد سلول های نهنج و قدرت طویل شدن سلول های آن، تغذیه و میزان آبیاری از عوامل  موثر در اندازه میوه می باشد. ارقام مختلف توت فرنگی از لحاظ زمان تشکیل گل به دو گروه بهاره (June bearing) . همیشه بار (Ever bearing) تقسیم می شوند.

 ارقام بهاره همچون آلیسو (Aliso)، سنگا(Senga)، و اتابکی در طی فصل رشد یک بار گل و میوه تشکیل می دهند. اما ارقام همیشه سبز از قبیل سیلونا (Silvena)، تانگو(Tango) و تریستار (Tristar) در سراسر فصل رشد محصول تولید می کنند. در ارقام بهاره طول روز ، گلدهی گیاه را کنترل می کند و تمایز گل که اواخر تابستان و در شهریور ماه انجام می گیرد، از طریق برگ های القا می شود. در روزهای کوتاه مراحل تشکیل گل که شامل گل انگیزی ، گل آغازی، اختصاصی شدن اندام ها و بالاخره تشکیل گل می باشد ، انجام می گیرد و جوانه های بارور تشکیل می شوند. هنگام گل آغازی میزان اکسین طبیعی گیاه کاهش می یابد. در شرایط گل آغازی طول روز کمتر از 14 ساعت و دما باید کمتر از 15 درجه سانتی گراد باشد. در ارقام بهاره ، گل ها در اوایل بهار ظاهر می شوند و میوه ها در روزهای بلند تشکیل و رشد نموده و در خرداد تا تیر ماه محصول برداشت می شود. روزهای بلند موجب تشکیل و رشد ساقه های رونده ، افزایش اندازه برگ ها و عدم تشکیل جوانه های گل در ارقام بهاره توت فرنگی می گردد. ارقام همیشه بار توت فرنگی به طول روز حساس نمی باشند و تشکیل گل در طی فصل رشد انجام می گیرد. این ارقام توت فرنگی در طی فصل بهار تا اواخر پاییز محصول می دهند. در مقایسه گل ها از لحاظ باروری می توان گفت که اولین گل بر روس گل آذین میوه های درشت تر حاصل می کند و به ترتیب گل های موجود در انشعاب اول  ( دو عدد گل ) نسبت به گل اول میوه های کوچک تولید می کنند. گل های اول و دوم درشت تر بوده اما دانه های کمتری تولید می کنند . سنتز و انتقال مواد فتوسنتزی و تجمع مواد در رشد نهنج میوه های توت فرنگی اثر بارزی دارد و در ضمن افزایش گلدهی و رشد بعدی میوه به دادن کودهای ازته نیز وابسته است. در پرورش توت فرنگی عمل گل گیری یا گل چینی (Deblossoming) به منظور افزایش عملکرد و کیفیت میوه و نیز برای قوی کردن بوته های جوان که تازه کاشته شده اند ، جهت محصول دهی سال آتی انجام می گیرد.

گل گیری در ارقام بهاره موجب تشکیل و افزایش رشد ساقه های رونده نیز می گردد. اما در ارقام همیشه بار ، عمل گل گیری در تشکیل ساقه های رونده تاثیر چندانی ندارد ولی موجب تشکیل گل می شود. این عمل پرهزینه و زمان بر بوده برای تسهیل کار از ترکیباتی همچون اتفن و یا فسون استفاده می شود. برای پرورش توت فرنگی به منظور محافظت از سرما و زودرس کردن محصول در برخی از کشورها نظیر اروپای شمالی ، انگلستان ، ژاپن و کره از تونل های پلاستیکی استفاده می شود. کشت توت فرنگی در گلخانه نیز در صورت مقرون به صرفه بودن ، انجام می گیرد. برای احداث نونل های پلاستیکی ، در طول ردیف های کشت مفتول های نیم دایره در فواصل معین روی ردیف های کشت نصب گردیده ، سپس روی مفتول ها توسط پاستیک سفید پوشانده می شود. روش ازدیاد توت فرنگی معمولا از طریق تقسیم بوته های جوان و سالم و یا استفاده از گیاهچه های تولید شده از ساقه های رونده می باشد. زمان کشت بوته های توت فرنگی به شرایط اقلیمی منطقه بستگی دارد . در مناطقی که زمستان های ملایم دارند، کشت توت فرنگی در اواخر تابستان انجام می گیرد. بوته های کاشته شده در اواخر رشد به شرایط محیطی سازگار گردیده و فرصت رشد و قدرت تولید محصول بیشتر در سال آینده را پیدا می کنند. اما در مناطقی که زمستان های سرد دارند، بهتر است کشت توت فرنگی در اوایل بهار انجام گیرد. بین تشکیل ساقه رونده و گل های توت فرنگی رقابت وجود دارد و برای تولید محصول بیشتر با کیفیت بهتر، معمولا اجازه رشد به ساقه های رونده داده نمی شود و در ضمن برای تکثیر توت فرنگی از طریق ساقه های رونده که روش معمول ازدیاد است ، گل های تشکیل شده در بوته ها حذف می شوند تا بوته های قوی حاصل شود. توت فرنگی از گیاهان حساس به آلودگی ویروسی می باشد و در تولید انبوه این گیاه در صورت آلوده بودن بوته ها به ویروس ، قبل از تکثیر اقدام به عمل ویروس زدایی می کنند. برای این منظور می توان از طریق کشت مریستم در محیط کشت MS و یا گرما درمانی (Thermotherapy) انجام داد. در روش گرما درمانی ، بوته های آلوده در دمای 36 درجه سانتی گراد به مدت 6 هفته نگهداری می شوند. توت فرنگی قابل کشت در شرایط مختلف لقلیمی می باشد . برخی ارقام توت فرنگی که در مناطق شمالی رشد می کنند از قبیل F. virginiana قادر به تحمل سرمای 30- درجه سانتی گراد می باشد. این ارقام مقاوم به سرمای دیررس بهاره نیز هستند. برخی دیگر از قبیل Missionary و Blakemor مقاوم به گرما و خشکی می باشند. ارقام حساس به سرما در طی زمستان تا 10- درجه سانتی گراد را تحمل میکنند. در مناطقی که زمستان های سرد دارند ، معمولا از ارقام مقاوم به سرما استفاده می شود و برای حفاظت از سرما از پوشش های پلاستیکی و با کلش استفاده به عمل می آید. ارقام بهاره توت فرنگی محدودیت کشت دارند اما ارقام همیشه بار را می توان در اکثر مناطق پرورش داد. جوانه های ارقام سازگار به سرما 300-200 ساعت دمای زیر 7 درجه سانتی گراد نیاز دارند. این گیاه طالب خاک های رسی شنی بوده و وجود مواد آلی و هوموس در خاک برای رشد مطلوب آن تاثیر فراوانی دارد. برای این منظور تقویت خاک توسط کودهای دامی ضروری می باشد. خاک های خنثی تا کمی اسیدی برای توت فرنگی مناسب می باشد. ابیاری منظم بعد از کشت نشاء از مراقبت های ضروری بوده و معمولا در سیستم آبیاری نشتی هر 5 الی 7 روز یک بار بوته ها آبیاری می شوند. سله شکنی خاک در شرایط عدم استفاده از مالچ ، مبارزه با علف های هرز ؛ کنترل بیماری ها از جمله سفیدک سطحی ، بیماری لکه برگی ، پوسیدگی خاکستری و پوسیدگی نرم از عملیات زارعی می باشد که باید انجام گیرد. برای مرطوب نگه داشتن خاک و کنترل علف های هرز از مالچ کلش و پلاستیک استفاده می شود. در سیستم کشت خطی از کاه و کلش برای محافظت بوته ها از سرما استفاده به عمل می آید. همچنین در مناطقی با زمستان های ملایم نیز از کاه و کلش بر روی ردیف های کشت برای تمیز نگه داشتن میوه ها استفاده می شود. خاکپوش ( مالچ ) از طریق کاهش نوسانات دمای خاک و افزایش دمای آن موجب کاهش آسیب دیدن ریشه های توت فرنگی در زمستان می شود. در کشت کپه ای از پلاستیک های تیره و یا نیمه روشن

به عنوان خاکپوش استفاده می شود. این عمل موجب تنظيم دمای خاک گردیده و رشاد بوته ها را افزایش می دهد. بوته های توت فرنگی به طور کلی به دو سیستم مختلف پشته ای (Hill system) و یا خطی (Row system) در مزرعه کاشته می شود. سیستم های مختلف کشت به شرایط اقلیمی منطقه، زمان کشت بوته، ارتفاع بستر کشت، شرایط آبیاری، کشت مجدد یا احیای بوته ها و به نوع مالچ مورد استفاده، بستگی دارد. سیستم پشته ای در مناطقی که تابستان های طویل و زمستان های ملایم دارند، مورد استفاده قرار می گیرد. در این روش تقویت بوته های مادری که از اجزای اولیه عملکرد به شمار می آید، مورد هدف بوده و اجازه رشد به ساقه های رونده، داده نمی شود. زمان مناسب کشت بوته ها تابستان و یا پاییز می باشد تا بوته برای رشد اولیه به اندازه کافی فرصت تقویت و سازگاری را داشته باشد. ارقام روز کوتاه معمولاً در تابستان و یا اواخر پاییز کاشته می شوند. ارتفاع بستر کشت از سطح زمین تقریباً ۲۵-۱۵ سانتی متر در نظر گرفته می شود. در سیستم کشت پشتهای آب زیادی از بستر خارج می شود و برای جلوگیری از اتلاف آب از روش آبیاری قطره ای استفاده بعمل می آید و در ضمن روی بستر کشت توسط پلاستیک پوشش داده می شود. در مناطقی که زمستان های کمی سرد دارند از پلاستیک های سفید و در مناطقی که زمستان های ملایم اما تابستانهای گرم دارند از پلاستیک سیاه استفاده می شود. در سیستم کشت پشته ای، زهکشی خاک به علت ارتفاع از سطح زمین به خوبی انجام می گیرد و خاک نیز تهویه می شود. اما زمستان های سرد در این روش به بوته های توت فرنگی آسیب می رساند. فاصله کشت بوته ها در این روش ۳۰-۲۰ سانتی متر در نظر گرفته می شود. در سیستم پشته ای، بوته ها به صورت دو ردیفه و یا چهار ردیفه در بسترها، کشت می شوند. عرض پشته ها در کشت دو ردیفه 80 سانتی متر و در کشت چهار ردیفه 150-120 سانتی متر می باشد. در سیستم پشته ای بوته ها به مدت 2-1 سال نگهداری می شوند. برای کشت مجدد در بسترها، حذف ساقه های رونده ضروری می باشد. از مزایای این روش کنترل آسانتر علف های هرز، زودرسی محصول و عملکرد بالا و نیز برداشت راحت تر محصول می باشد. اما گران بودن هزینه های اولیه و محدوديت کشت در مناطق سرد موجب متداول شدن سیستم کشت خطی می شود. روش کشت خطی در مناطقی که تابستان های کوتاه و زمستان های سرد دارند، مورد اجرا قرار می گیرد. در این روش توسعه ساقه های رونده از اجزای اولیه عملکرد می باشد. زمان مناسب کشت بوته ها اوایل بهار بعد از اتمام خطر سرما می باشد. در روش کشت خطی، بسترها صاف بوده و از سطح زمین فاصله ای ندارند. در این بستر ها توسط مالچ کلش پوشش داده می شوند. روش آبیاری نشتی و یا در صورت امکان از آبیاری بارانی استفاده می شود. گرچه روش آبیاری قطره ای اقتصادی تر بوده و تلفات آب کمتر است اما در مناطقی که سرماهای دیررس بهاره وجود دارد، آبیاری بارانی ترجیح داده می شود. فاصله کشت بوته ها در سیستم کشت خطی 60-45 سانتی متر در نظر گرفته می شود. در سیستم کشت خطی فاصله دار بین بوته ها فاصله مناسب وجود دارد و این امر موجب تشکیل میوه های درشت تر می گردد. اگر بین بوته ها فاصله کمتر باشد، تراکم بوته در واحد سطح افزایش یافته و منجر به تولید میوه بیشتر اما با اندازه کوچکتر می شود و این روش برای برداشت مکانیزه مناسب است. در سیستم کشت خطی، بوته ها به مدت ۵-۳ سال در بستر کشت نگهداری می شوند.

در کشورهای غربی با رعایت شرایط مطلوب رشد در حدود 40 تن محصول در هکتار برداشت می شود اما در کشور ما به طور متوسط میزان محصول توت فرنگی 5 تن در هکتار می باشد.

 ذغال اخته (Cornus mas L.)

این گیاه از تیره ذغال اخته (Cornaceae) و از جنس کورنوس (Cornus) می باشد. ذغال اخته درختچه ای به ارتفاع 6-4 متر خزان پذیر و یا دایم سبز بوده، برگ های متناوب، بیضی شکل با حاشیه ساده و مواج و دمبرگ کوتاه دارد. گل های آن 4 کاسبرگ، 4 گلبرگ زردرنگ، 4 پرچم و یک مادگی دو برچه ای دارند. گلدهی در اردیبهشت ماه صورت می گیرد و جوانه های گل در جانب شاخه های یک ساله قرار دارند. این گیاه حاوی گل آذین چتری ساده و در قسمت پایین هر گل آذین 4 براکته وجود دارد و گاهی گل ها به صورت منفرد می باشند. میوه ها حاوی پوست قرمز، یک هسته طویل به طول 5/1 - ۱ سانتی متر و طعم ملس دارند. ذغال اخته در گستره وسیعی از آب و هوا در اروپا، آسیا و امریکا رشد می کند. از مناطق طبیعی آن در ایران می توان به بیشه های نواحی البرز و آذربایجان اشاره نمود. گونه های شمالی این گیاه به زمستان های طولانی نیاز دارند. ذغال اخته توسط قلمه های خشبی و نیمه خشبی که در دوره رکود این گیاه تهیه می شود، قابل تکثیر می باشد. فاصله کشت نهال ها در زمین اصلی 5/1-۱ متر و فاصله ردیف های کشت 5/2-۲ متر در نظر گرفته می شود. اگر منطقه کشت زمستان های ملایم داشته باشد، می توان نهال ها را در اواسط پاییز به زمین اصلی منتقل نمود. ذغال اخته ریشه های سطحی تولید می کند و نباید شخم عمیق زده شود. برای جلوگیری از اتلاف آب و فرسایش خاک در وسط ردیفهای کشت گیاهان پوششی از قبیلی یولاف کاشته می شود. خاک های غنی برای رشد این گیاه مناسب بوده و در خاک های فقیر نیاز به کوددهی و تقویت خاک می باشد. ذغال اخته بومی مناطق مرطوب می باشد و نیاز به رطوبت خاک دارد. در طی باروری، هرس شاخه های ضعیف موجب تقویت درخت می گردد. این گیاه به هرس سبک نیاز دارد. محصول ذغال اخته در خرداد ماه می رسد اما در تیر و مرداد میوه ها چیده می شوند. میوه های رسیده دارای دم میوه آبی رنگ می باشند.

 انار (Punica granatum L.)

این گیاه از تیره انار (Punicaceae) بوده و به صورت درختچه با پاجوش های فراوان و یا با حذف پاجوش به طور تک تنه رشد می کند و ارتفاع آن به ۵ -۲ متر می رسد. انار از درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری بوده در نواحی سرد، خزانپذیر و در مناطقی که زمستان های ملایم دارند، دایم سبز می باشد. برای رسیدن مطلوب میوه ها به گرمای تابستان بیشتر نیاز دارد. نیاز سرمایی انار در حدود 400-200 ساعت زیر 7 درجه سانتی گراد می باشد. سرماهای دیررس بهاره به شکوفه های اولیه آسیب می رساند و در نتیجه انار ریز جانشین انار درشت و معمولی می گردد. در مناطقی که سرمای دیرررس بهاره دارند حتی به میوه های تازه تشکیل شده آسیب وارد می شود. درخت انار سرماهای 10- درجه سانتی گراد زمستان را تحمل می کند اما اگر سرما به 12- الی 14- درجه سانتی گراد برسد، موجب خشکیدگی اندام های هوایی می گردد.

شاخه های انار در هنگام جوانی مقطع مربع دارند. برخی از ارقام شاخه های خاردار و برخی بدون خار می باشند. گل‌ها و میوه های انار به صورت منفرد یا چند تایی در نوک شاخه های کوتاه که میخچه نامیده می شوند، تشکیل می گردد. میخچه ها در طول عمر خود 4-3 مرتبه میوه می دهند. گل های انار قرمز مایل به نارنجی به قطر ۳ سانتی متر و به شکل زنگوله می باشد. درخت انار در اوایل فصل رشد هر ۱۵ – 10 روز یک بار، 4-۳ مرتبه گل می دهد اما میوه ها از گل های بارآور بهار حاصل می شوند. گل های انار را می توان به دو گروه بارور یا ثمری (Fruitful flower) و گل ها نازا یا علفی (Barren) تقسیم نمود. گل های بارور درشت تر بوده، دارای خامه و پرچم بلند هستند. گلهای نازا یا بی بر کوچکتر با خامه و پرچم کوتاه می باشند و اکثر این گل ها ریزش می کنند. گاهی گل های حدواسط حاصل می شود این گل ها خامه بلند و یا کوتاه دارند.گل های حد واسط که دارای خامه بلند هستند، گاهی اوقات تلقیح یافته ولی میوه های معیوب حاصل می کنند. میوه های انار از نوع سته بشمار می آیند و در اطراف دانه های میوه، در حین رشد و نمو زایده های گوشتی بنام آریل (Aril) حاصل می شود. ریشه های درخت انار تا عمق 5/1 متر و گاهی بیشتر در خاک نفوذ می کنند و خاک های رسی شنی برای رشد آن مطلوب می باشد. این گیاه خاک های مختلف را تحمل می کند و در ضمن نیمه مقاوم به شوری خاک می باشد. فاصله کشت مناسب انار 6-4 متر بوده و برای شکل دهی درخت، تنه کوتاه به ارتفاع 40-30 سانتی متر ایجاد می شود و بازوهای اصلی درخت روی این تنه قرار می گیرند. گرچه درخت انار مقاوم به کم آبی می باشد اما آبیاری منظم موجب افزایش عملکرد می شود. در خاک های سبک هر هفته یک بار و در خاک های سنگین هر ۱۰ روز یک بار آبیاری منظم مناسب می باشد. ازدیاد انار گرچه از طریق پیوند زدن و یا خوابانیدن شاخه امکان پذیر می باشد اما بهترین روش ازدیاد، تهیه و ریشه دار کردن قلمه های نیمه خشبی و یا خشبی در اواخر فصل رشد می باشد. قلمه های تهیه شده به طور مستقیم در زمین اصلی کشت می گردند و یا بعد از ریشه دار کردن در خزانه به محل اصلی انتقال داده می شوند.

یکی از مشکلات پرورش انار، ترک خوردن میوه می باشد. علل مختلفی موجب ترک خوردن میوه های انار می گردد. یکی از علل ترک خوردن میوه انار، صفت ژنتیکی برخی ارقام می باشد. آبیاری نامنظم موجب خشک شدن پوست میوه و ترک خوردن آن می شود. بارندگی بی موقع و یا سرد شدن ناگهانی هوا در حین رسیدن، موجب بهم خوردن تعادل پوست و گوشت میوه و ترک خوردن آن می شود. این پدیده بویژه در پاییز اتفاق می افتد. گرمای بیش از حد تابستان و بادهای گرم و سوزان از علل دیگر ترک خوردن انار بشمار می آید. گرمای بیش از حد موجب زود رسیدن میوه اما کوچک ماندن آن گردیده و در پوست میوه نیز لکه های آفتاب سوختگی ایجاد می شود. کمبود بر و روی از عوامل دیگر ترک خوردن میوه انار می باشد. ارقام انار به دو گروه زودرس شیرین و ترش و واریته های دیررس ملس تقسیم می شوند. ارقام دیررس از اواسط مهر ماه برداشت می شوند. از مناطق کشت انار در ایران می توان به ساوه، دامغان، یزد و فارس اشاره نمود.

انجیر (Ficus carica L.)

این گیاه از تیره توت (Moraceae) بوده، از درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری بشمار می آید. انجیر درخت خزان پذیر می باشد و ارتفاع آن به ۱۰ متر می رسد. منشاء این گیاه آسیای غربی بوده و دارای برگ های پهن و کرکدار با رگبندی پنجه ای با شیار عمیق می باشد. نیاز سرمایی انجیر در حدود 300-100 ساعت زیر 7 درجه سانتی گراد بوده و مقاومت آن به سرما کمتر از انار می باشد.در مناطقی که سرما در طی زمستان کمتر از ۹- درجه سانتی گراد باشد، بویژه به درختان جوان انجیر خسارت وارد می شود. انجیر به گرمای تابستان مقاوم بوده و حتی برای رسیدن میوه نیاز به گرمای بیشتر دارد. در مناطقی که میزان بارندگی به 600 میلی متر در سال می رسد، نیاز به آبیاری نبوده، اما در بارندگی کمتر از 550 میلی متر  نیاز به آبیاری این گیاه می باشد. علیرغم این موضوع انجیر از گیاهان مقاوم به خشکی بشمار می آید. درخت انجیر در هر نوع خاک به شرطی که رطوبت زیاد نداشته باشد، رشد می کند اما برای دریافت محصول زیاد به خاک های شنی لومی نیاز دارد. در ضمن انجیر از گیاهان نیمه مقاوم به شوری بوده اما با افزایش شوری خاک، کیفیت میوه کاهش می یابد. ریشه های آن به یون های سولفات مقاوم بوده اما کربنات سدیم را کمتر تحمل می کند. ریشه های انجیر اکثرا سطحی رشد می کنند و نرم می باشند و خاک هایی که زهکشی ناکافی دارند، برای پرورش انجیر مناسب نمی باشد. فاصله کشت مناسب درختان انجیر در مناطق دیم 8-6 متر در نظر گرفته می شود و شکل شلجمی برای هدایت درخت مناسب می باشد.در باغاتی که درختان انجیر آبیاری می شوند، فاصله کشت 10-8 متر در نظر گرفته می شود. شاخه های انجیر و حتی میوه آن حاوی صمغ بوده و بیشترین ترکیب این صمغ مواد پکتیکی می باشد.

جوانه های بارور انجیر در جانب شاخه های یک ساله قرار می گیرند و نسبت به جوانه های رویشی بزرگتر و متورم می باشند. زمان تمایز گل های محصول اول انجیر تابستان بوده و گلدهی در بهار سال آتی انجام می گیرد. اما زمان تمایز گل های محصول دوم اوایل تابستان بوده و گلدهی در همان سال به وقوع می پیوندد. گل های انجیر در هنگام ظاهر شدن، داخل نهنج فرو رفته قرار دارند و در قسمت نوک نهنج که پهن می باشد، سوراخ ریزی بنام روزن (Ostiole) وجود دارد و توسط چند پولک پوشیده می باشد. گل های نر انجیر در نزدیکی روزن قرار می گیرند و فاقد دانه گرده می باشند و گل های ماده در قسمت پایین نهنج تشکیل می شوند. محصول اول انجیر (Breba) دارای میوه بیشتر و درشت تر با کیفیت بهتر می باشد و میوه ها بدون عمل گرده افشانی به صورت بکربار حاصل می شوند. میوه های محصول دوم و توسط زنبور انجیر (Blastophaga psenes) گرده افشانی می شوند. برای این منظور روی هر درخت  انجیر معمولی، دو عدد میوه انجیر وحشی (F. carica erinosyce) که حاوی زنبور انجیر در حال  خروج هستند ، آویخته می شود. زینبور های انجیر از میوه های خارج شده و میوه های محصول دوم انجیر اهلی را توسط دانه های گرده انجیر وحشی که برانجیر (Caprifig) نامیده می شوند، گرده افشانی می کنند و این عمل را بر دادن (Caprification)  می نامند. هنگام خروج زنبور انجیر، دانه های گرده گل های نر میوه انجیر وحشی به بال های حشره می چسبد و این حشرات هنگام ورود به میوه انجیرهای معمولی، دانه های گرده را به روی گل های ماده منتقل می کنند. گل های نر انجیر خوراکی معمولا تغییر ماهیت داده و فاقد دانه گرده می باشند. تشکیل میوه های بکر بار در محصول  اول و تشکیل محصول دوم توسط گرده افشانی به وسیله برانجیر در ارقامی از درختان انجیر اتفاق می افتد که آنها را انجیرهای مخلوط می نامند. زیرا در کنار این ارقام انجیر، ارقامی وجود دارند که بدون گرده افشانی میوه تولید می کنند. در ضمن ارقامی از انجیر وجود دارد که محصول بهاره تولید نمی کنند و دارای محصول تابستانه و پاییزه بوده و نیاز به گرده افشانی دارند و به انجیر ازمیر (F. carica var.Smyrnica) معروف می باشند. میوه های انجیر وحشی فاقد ارزش تجاری بوده و زنبور انجیر در میوه های این نوع درختان میوه، زمستان گذرانی می کند. درختان انجیر در دوره باروری ۲۰-۱۵ تن در هکتار محصول حاصل می کنند که معادل 5-4  تن انجیر خشک می باشد. میوه انجیر گروه میوه های مرکب بشمار می آید و سیکونیوم (Syconium) نامیده می شود. هر گل ماده در داخل نهنج به طور جداگانه گرده افشانی و تلقیح شده و به میوه آکن تبدیل می شود. انجیر، گرچه توسط پیوند، خوابانیدن شاخه و پاجوش ها قابل تکثیر است اما روش معمول ازدیاد این گیاه توسط ریشه دار کردن قلمه های خشبی می باشد که در اواخر پاییز تهیه می شوند. از ارقام معمول انجیر در ایران می توان به انجیر سبز که به صورت دیم  کشت و به صورت خشک شده مصرف می شود و انجیره سیاه که در کشت آبی می کارند و میوه آن به صورت تازه خوری مصرف می شود، اشاره نمود.

خرمالو (Diospyros Spp.)

این گیاه از تیره آبنوس (Ebenaceae) و درخت دایم سبز یا خزان پذیر می باشند. برخی از گونه های آن همانند خرمالوی ورجینیانا (D. virginiana) بومی و برخی دیگر مثل خرمالوی خرمندی (D.latus L.) بومی آسیا با میوه های کوچک  و پردانه و بالاخره برخی از گونه های خرمالو همانند خرمالوی معمولی بومی چین است که بهترین گونه برای تولید میوه می باشد. اکثر ارقام خرمالو نظیر خرمالوی ورجینیانا از هر دو طریق بکرباری و گرده افشانی میوه تولید می کنند. گرده افشانی توسط حشرات انجام می گیرد و میوه های تلقیح یافته حاوی هشت عدد دانه می باشند. نوع میوه خرمالو، سته می باشد. میوه های بکر بار دارای گوشت روشن تر و گس تر نسبت به میوه های دانه دار می باشند. میوه خرمالو در هنگام نارس طعم گس دارد و میوه های این گیاه بعد از برداشت قادر به رسیدن می باشند. به طور کلی میوه های بکربار کیفیت بهتری نسبت به میوه های دانه دار دارند. جوانه های جانبی شاخه های یکساله حاوی سه عدد فلس و جوانه انتهایی بدون فلس می باشند. گل های نر روی گل آذین گرزن قرار می گیرند. خرمالو از درختان میوه مناطق گرمسیری بشمار می آید و سرماهای دیررس بهاره می تواند به شاخساره های این گیاه آسیب وارد کند. مقاومت خرمالو به سرمای زمستانه همانند انار تا ۱۰- درجه سانتی گراد می باشد. نیاز سرمای جوانه های این درخت 4۰۰-۱۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سانتی گراد می باشد. برخی از ارقام خرمالو سرمای ۱۸- درجه سانتی گراد را نیز تحمل می کنند. خاک های سبک قابل نفوذ و حاصلخیز برای پرورش خرمالو مناسب بوده و خاکهای مرطوب و با زهکشی ناکافی برای رشد این گیاه مطلوب نمی باشد. علیرغم این موضوع خرمالو به خشکی خاک حساس بوده و باید در فصول گرم سال آبیاری منظم انجام گیرد. آبیاری بیش از حد و بی رویه در طی فصل رشد موجب ریزش میوه ها می شود. فاصله کشت مناسب 6-5 متر بوده و تربیت و هدایت این درخت به روش شلجمی انجام می گیرد. ازدیاد خرمالو از طریق پیوند بر روی پایه های بذری می باشد و در ضمن می توان از پاجوش خرمالو های بکربار برای ازدیاد گیاه استفاده نمود.

 کیوی فروت (Actinidia chinensis)

این گیاه از تیره کیوی (Actinidiaceae)  بوده و منشاء آن مناطق جنوبی چین می باشد. کیوی درختچه ای خزنده با برگ های قلبی شکل و خزان پذیر می باشد. این گیاه دو پایه می باشد و در احداث باغات کیوی معمولاً برای هر ۸ پایه ماده یک پایه نر در نظر گرفته می شود. همزمان شکوفه دادن پایه های نر و ماده در گرده افشانی توسط حشرات انجام می گیرد. در ضمن می توان با گرده گیری از پایه های نر اقدام به گرده افشانی دستی (Hand-polliniation) نمود. جوانه های بارور پایه های نر و ماده در جانب شاخه های یکساله قرار می گیرند. معمولا شش عدد از شکوفه های انتهایی شاخه تبدیل به میوه می شوند. این گیاه از میوه های مناطق نیمه گرمسیری بشمار می آید و در شرایطی که میزان بارندگی 500 میلی متر در سال باشد به خوبی رشد می کند. کیوی فروت طالب زمستان های ملایم و بدون یخبندان بوده و نیاز سرمایی آن ۷00- ۵۰۰ ساعت زیر ۷ درجه سانتی گراد می باشد. سرماهای دیررس بهاره به گل های تازه شکوفه کرده کیوی فروت خسارت وارد می کند و در ضمن با توجه به اینکه میوه های آن تا اواخر پاییز روی گیاه قرار دارند، سرماهای زودرس پاییز نیز می تواند، به محصول آسیب برساند. خاک های قابل نفوذ شنی رسی با pH کمی اسیدی (5/6 - ۵/۵) برای رشد این گیاه مناسب بوده و برای افزایش pH ، به خاک آهک اضافه می شود. آبیاری منظم برای پرورش کیوی ضروری بوده و نباید خاک خشک باشد. معمول ترین روش ازدیاد این گیاه از طریق قلمه های نیمه خشبی می باشد که در اواخر تابستان تهیه می شود. قلمه های تهیه شده در داخل گلخانه و در دمای ۲۵-۲۲ درجه سانتی گراد ریشه دار می شوند. بوته هاى کيوی حالت خزنده دارند و برای هدایت و پرورش آنها از سیستم های داربستی استفاده می شود و شاخه های یک ساله آن به هرس سالانه نیاز دارند. فاصله مناسب کشت بوته ها 3-5/1 متر می باشد. کیوی فروت در شمال کشورمان پرورش داده می شود و از ارقام تجاری آن می توان به هایوارد (Hayward )، برونو (Bruno )، آلیسون (Allison)، مانتی (Monty) و ابوت (Abbot ) اشاره نمود. رقم هایوارد میوه های درشت تر داشته و به حمل ونقل مقاومتر می باشد.

زیتون (Оlea europea L.)

این گیاه از تیره زیتون (Oleaceae) بوده و بومی آسیای صغیر، سوریه و لبنان می باشد. برای اولین بار کشت و کار زیتون در اطراف دریای مدیترانه آغاز گردیده است و قدمت تاریخی آن به قبل از میلاد مسیح و به دوران زندگی حضرت نوح می رسد. ارقامی از زیتون که میوه های درشت دارند، وزن میوه ۱۲- ۹ گرم و در ارقامی که از آنها روغن تهیه می شود، ۳۰-۲۵ درصد از وزن میوه را روغن تشکیل می دهد.

برخی از ارقام زیتون برای تهیه روغن و برخی دیگر برای تازه خوری مناسب است. معمولا از میوه های درشت تر برای تهیه کنسرو و تازه خوری و از میوه های ریز برای روغن گیری استفاده به عمل می آید. درخت زیتون مقاوم به شرایط خشک، نیمه مقاوم به شوری بوده و ریشه های عمیقی دارد. شاخه های ساده که فقط حاوی جوانه های رویشی می باشند، رشد عمودی و شاخه های بارور آن با زاویه باز رشد می کنند و حالت خمیده به خود می گیرند. جوانه های بارور زیتون در جانب شاخه های یک ساله قرار می گیرند و زمان تمایز گل در پاییز و در ضمن نسبت به مناطق مختلف رشد، اواخر زمستان تا اوایل بهار می باشد. زمان گلدهی زیتون، اواسط بهار بوده و ۳-۲ هفته به طول می انجامد. برگ های زیتون به شکل بیضی و در هر گره دو به دو مقابل هم قرار می گیرند، و عمر برگ ها در روی درخت به ۱۵-14 ماه می رسد. طرز قرار گرفتن برگ ها در طول شاخه به صورت متقابل متناوب (Decussate) می باشد. یعنی برگها و جوانه های متقابل در طول ساقه به طور متناوب می باشد. گل ها حاوی 4 کاسبرگ، 4 گبرگ به رنگ زرد روشن، حاوی ۲ پرچم و مادگی دو برچه ای می باشد.گاهی اوقات گل ها فاقد اندام مادگی بوده و علت آن احتمال دارد ناشی از تغذیه ناقص و عدم تعادل هورمونی باشد. گرده افشانی در زیتون توسط باد انجام می گیرد. درخت زیتون در 6-5 سالگی شروع به محصول دهی می کند. میوه زیتون از نوع میوه های هسته دار بشمار می آید. گلها روی گل آذین خوشه ای ظاهر می شوند. ریزش گل در زیتون گاهی اوقات به ۸۰ درصد می رسد که ناشی از عدم جوانه زدن دانه های گرده، عدم تشکیل دانه گرده، سقط جنین در مادگی و ناسازگاری می باشد. ریزش میوه نیز در درختان زیتون معمول می باشد. در حدود ۵۰ الی ۵۵ درصد از ریزش میوه ها از عدم تلقیح کافی ناشی می گردد. کمبود مواد غذایی و بویژه ازت از علل دیگر ریزش میوه ها می باشد. در ضمن کمبود رطوبت در خاک موجب ریزش ۱۵- ۱۰ درصد از میوه ها می گردد. زیتون درخت سال آور بوده و ارقامی از زیتون که سال آوری شدید نشان می دهند، رقم های وحشی زیتون می باشند. کوددهی و هرس منظم، مبارزه با آفات و امراض و عملیات زراعی منظم همچون تنک کردن میوه اضافی از سال آوری زیتون می کاهد. درخت زیتون طالب آب و هوای با زمستان ملایم و تابستان های گرم و فصل رشد طولانی می باشد. گرمای بیش از 40 درجه سانتی گراد به زیتون آسیب نمی رساند و در زمستان سرمای ۷- درجه سانتی گراد را تحمل می کند. جوانه های بارور زیتون نیاز به سرما دارند و در مناطقی که میانگین دما کمتر از ۱۰ درجه سانتی گراد باشد، نیاز سرمایی زیتون برطرف می شود اما جوانه های رویشی نیاز سرمایی ندارند. زیتون به شرایط خشک نیز مقاوم است و در مناطقی که میانگین بارندگی آن بیشتر از ۳۰۰ میلیمتر در سال باشد، این گیاه به صورت دیم کاشته می شود اما باید فاصله کشت بیشتر باشد. بارندگی های اوایل پاییز از لحاظ تولید میوه برای زیتون اهمیت زیادی دارد. زیتون در هر نوع خاک قادر به رشد بوده اما در خاک های لومی شنی رشد مطلوبی دارد و خاک های عمیق برای این گیاه مناسب است و مقاوم به خاک های قلیایی می باشد. چنانکه ذکر گردید زیتون گیاه نیمه مقاوم به شوری خاک بوده و در حدود 3 گرم در لیتر نمک را تحمل می کند. برای ازدیاد زیتون می توان از خوابانیدن شاخه، پیوند زدن و تهیه قلمه استفاده نمود. برای پیوند زدن نیاز به نهال های بذری به عنوان پایه می باشد . برای این منظور نوک هسته های زیتون توسط چکش شکسته می شود تا آب و اکسیژن به راحتی داخل بذر شود. هسته ها در اواخر بهار در هوای آزاد کاشته می شوند و در شرایط گلخانه، بذرها جوانه می زنند و در بهار سال آتی نهال های بذری به خزانه انتقال داده می شوند. نهال، مای بذری در بهار سال سوم که به اندازه کافی رشد کرده باشند، پیوندک مورد نظر به روش لوله ای یا شکمی روی دانهال ها پیوند زده می شود. روش معمول ازدیاد زیتون از طریق قلمه های خشبی و یا نیمه خشبی می باشد. برای این منظور قلمه هایی به قطر ۳-۲ سانتی متر و طول ۳۵-۳۰ سانتی متر از شاخه های هرس شده زیتون تهیه و به طور مستقیم در محل اصلی کاشته می شوند. در روش دیگر قلمه های نیمه خشبی که از شاخه های یک ساله که حاوی ۳-۲ عدد برگ و طول آنها ۱۵-۱۰ سانتی متر باشد، تهیه نموده و قبل از کشت قسمت پایین قلمه ها داخل محلول هورمون IBA به غلظت ۳۵۰۰-۳۰۰۰ میلی گرم در لیتر به مدت چند ثانیه فرو برده شده و سپس در بسترهای گلخانه کاشته می شوند. در ریشه دار کردن قلمه های زیتون از سیستم مه ازدیادی ( Mist propagation)  استفاده می شود. برای این منظور لوله ای از بالای بستر کشت که فاصله آن در حدود یک متر می باشد در طول بستر عبور داده می شود. این لوله در فواصل معین ( 30 - ۲۵ سانتی متر) حاوی آب پخش کن (Nozzle)  بوده و در صورت امکان از دستگاه مه پاش نوبتی (Intermittent mist) که دارای برگ مصنوعی (Electronic leaf) می باشد، استفاده به عمل می آید. برگ مصنوعی حاوی دو الکترود کربنی در مدار بوده و با تر و خشک شدن، جریان متناوب برق، آب را با فشار توسط پمپ به لوله مه پاش ارسال می کند. وجود مه در روی بستر کشت موجب افزایش رطوبن نسبی و کاهش اختلاف پتانسیل اسمزی برگ و محیط اطراف آن گردیده و در ضمن

برگ های روی قلمه  که منبع مواد تحریک کننده ریشه و اکسین می باشند، با طراوت و شاداب باقی می مانند. در روز های گرم تابستان برای خنک کردن گلخانه از دستگاه پوشال و پنکه (Pad and fan) استفاده می شود. جذب رطوبت و اکسین موجب رشد سلول های پارانشیمی و کورتکس قلمه ها گردیده و در نتیجه سبب شکستن حلقه اسکلرانشیمی در قلمه های زیتون می گردد. دمای محیط گلخانه را در عرض روز به ۲۷-۲۱ درجه سانتی گراد و در عرض شب به 15 درجه سانتی گراد تنظیم می کنند. قلمه های بر گدار زیتون در اوایل پاییز و یا اواخر زمستان تهیه می شوند. شکل جامی برای درختان زیتون مناسب بوده و بعد از شروع باروری برای حفظ شکل درخت و نفوذ نور کافی به داخل تاج درخت، برخی از شاخسار های اضافه هرس می شوند. در شرایط مناسب از یک هکتار زمین می توان در حدود 30 تن محصول برداشت نمود. از مناطق مهم پرورش زیتون در کشورمان می توان به مناطق شمالی از جمله رودبار و منجیل اشاره نمود.

 مرکبات ( Citrus spp.)

تیره سداب (Rutaceae) دارای سه جنس مهم بنام سیتروس (Citrus) ، پونسیروس (Poncirus) و فورچونلا (Fortunella) می باشد. گونه های جنس سیتروس دارای میوه های خوراکی بوده و در ضمن به عنوان پایه نیز مورد استفاده قرار می گیرند. گونه های پونسیروس که خزانپذیر نیز می باشند، به عنوان پایه برای مرکبات به کار برده می شوند. گونه های موجود در جنس فور چونلا بعنوان گیاه زینتی مورد استفاده قرار می گیرند. مرکبات علیرغم اینکه منشاء گرمسیری دارند اما  گشترش آنها در مناطق نیمه گرمسیری بیشتر می باشد. مرکبات درختان و یا درختچه های دایم سبز بوده و برخی از گونه های آن در شمال و جنوب کشورمان پرورش داده می شوند. برخی از گونه های مهم سیتروس که میوه های آنها قابل خوراک می باشند، شامل پرتقال شیرین (C. sinensis) نارنگی (C. reticulate) لیمو ترش مازندرانی (C. limon) یا لیمو ایتالیایی، لیمو ترش شیرازی (C. aurantifolia) یا لایم، لیمو شیرین (C. limetta)، گریپ فروت (C. paradise) ، نارنج (C. aurantium)، لیمو عمانی (C. myrtifolia) بالنگ یا ترنج (C.medica) ، تو سرخ (C. bergamia)، دارابی (C. decumana)، شادوک (C. grandis) و لیموی خارکی (C.jambheri) می باشد. شادوک (Shaddock) دارای میوه های گلابی شکل و بزرگ بوده و آن را سلطان میوه مرکبات می نامند.

مرکبات به دلیل طالب بودن فصل رشد طولانی با تابستان و پاییز گرم و زمستان های ملایم در جنوب کشورمان بهتر از شمال کشور بعمل می آید. به طور کلی مرکباتی که در شمال کشورمان پرورش داده می شوند، دارای میوه های پرآب، ترش و پوست نازک اما مرکبات جنوب کشور، میوه های شیرین تر کم آب و پوست کلفت تر دارند. رنگ پوست بیشتر میوه در مناطق جنوبی و گرمسیری به علت بالا بودن دمای هوا می باشد. میزان ویتامین ث در میوه مرکبات بیشتر از سایر میوه ها می باشد. در شمال کشور در حدود ۹۰ درصل پرتقال ها از نوع پرتقال های محلی می باشد که قبلا توسط بذر ازدیاد داده می شدند و این امر موجب گردیده، تفرق صفات بین آنها زیاد باشد و امروزه سعی می شود که روی پایه های نارنج پیوند زده شوند. از پرتقال های محلی که در ایران پرورش داده می شوند و از جمله پرتقال های شیرین بشمار می آیند، می توان به پرتقال شهسواری، آملی، جهرمی، دارابی، بمی، پرتقال های نافدار (Navel)  همچون تامسون ناول (Thompson Navel) و یا واشنگتن ناول (Washington Navel) که میوه های بیدانه دارند و در اثر جهش یافتن جوانه از رقم برزیلی دانه دار لارانجا سلکتا (Laranja Selecta) حاصل شده اند، اشاره نمود. پرتقال یافا که میوه آن در دی ماه می رسد و پرتقال والنسیا (Valencia) نیز در ایران پرورش داده می شوند. پرتقال های خونی (Blood oranges) از جمله St. Micheal blood، Ruby، Sanford  blood ، Egyptian blood و Moltese دارای گوشت میوه رنگی در اثر وجود آنتوسیانین بوده و این نوع پرتقال ها از نواحی مدیترانه می باشند. در ضمن پرتقال های ترش (Sour oranges) از جمله Bouqet و Seville در برخی از کشورها پرورش داده می شوند.

نارنگی های محلی که پرمحصول و دانه دار هستند، معمولا در آذر ماه می رستد و از ارقام دیگر  نارنگی که در کشورمان پرورش داده می شوند، میتوان به نارنگی کلمانتین (Clementine)که در اواخر آبان می رسد و نیز نارنگی ساتسوما (Satsuma) یا اونشو (C.Unshiu (Oonshiu)) اشاره نمود. نارنگی اونشو مبدأ ژاپن دارد، مقاوم به سرما بوده و میوه های زودرس و بیدانه حاصل می کند.

ارقام مختلفی از گریپ فروت با میوه های گوشت سفید و گوشت قرمز نیز در ایران کشت و کار می شوند. گونه های مختلف جنس فورچونلا حاوی درختچه های زینتی بوده از میوه های آنها کمتر استفاده می شود و از گونه های معروف آن کومکوات (Kumquat) می باشد. از گونه های مهم جنس پونسیروس که به عنوان پایه برای مرکبات به کار برده می شود، نارنج سه برگ (Poncirus trifolita) می باشد.منشاء نارنج سه برگ شمال چین بوده، دارای تنه خاردار با برگ های سه برگچه ای و خزان پذیر می باشد. این گیاه به دلیل خزان پذیر بودن، دمای ۱۷- درجه سانتی گراد را تحمل می کند. نارنج سه برگ میوه های کوچک و پردانه دارد. در ضمن دانه های این گیاه از طریق پدیده نامیزیدن (Apomixis) جنین های غیرجنسی حاصل نموده و دانه ها، چند جنینی می باشند.

از دورگ های بین گونه ای و دورگ های بین جنس های تیره مرکبات نیز جهت مصرف میوه آنها و یا به عنوان پایه برای مرکبات استفاده می شود. از دورگ های بین گونه ای در جنس سیتروس می توان به تانجرین (Tangerine (Mandarin x Orange))، تانجور (Tangor (Tangerine X Orange))، تانجلو (Tangelo (Tangerine X Grape fruit)) و برگاموت (Bergamot) اشاره نمود. تانجرین دورگ نارنگی و پرتقال، تانجور دورگ تانجرین و پرتقال، تانجلو دورگ تانجرین وگریپ فروت و نیز برگاموت دورگ نارنج و لیموترش می باشد. دورگ بین جنس سیتروس و نارنج سه برگ شامل سیترنج(Citrange) (نارنج سه برگ× پرتقال). سيتروملو(Citrumelo) (نارنج سه برگxگریپفروت)، سیتراندرین (Citrandarin )( نارنج سه برگ × نارنگی)، سیترمون (Citremon)( نارنج سه برگ × لیمو ترش مازندرانی) و سیترادیاز (Citradiase)(نارنج سه برگ × لیمو ترش شیرازی) می باشد. از دورگ بین جنس های سیتروس و فورچونلا می توان به لایم کوات (Limequat (Lime X Kumqua)) که دورگ بین لیموترش شیرازی (لایم) (Lime) و کومکوات می باشد، اشاره نمود. مرکبات دارای ریشه راست بوده تا اعماق خاک نفوذ می کنند اما بعد از مدتی ریشه های جانبی گسترش بیشتری پیدا می کنند. ریشه های مرکبات به کمبود اکسیژن که در خاک های سنگین و مرطوب حاصل می شود، حساس بوده و از بین می روند. خاک های زهکشی شده که غنی از مواد غذایی هستند، برای پرورش مرکبات مناسب می باشد. خاکهای سبک با pH در حدود ۸-۷ برای رشد مرکبات مطلوب می باشد. شاخه های جوان مرکبات زوایه دار هستند اما به تدریج، شکل گرد پیدا می کنند. برگ های مرکبات در قاعده پهنک حاوی زایده های بال مانند هستند که در برخی از آنها زایده ها رشد فوق العاده انجام داده و در برخی دیگر وجود ندارد. عمر برگ های مرکبات روی در درخت3-2 بوده و ریزش همراه با دمبرگ می باشد. اما در برخی موارد فقط پهنک برگ ریزش می کند و دمبرگ وی شاخه باقی می ماند. این حالت ناشی از شرایط فیزیولوژیکی غیرمتعارف بوده، آبیاری نامنظم و بادهای شاید این عارضه را تشدید می‌کنند. جوانه های مرکبات فاقد پولک می‌باشند و در هر جوانه، طرح اولیه خار وجود دارد که در برخی مواقع رشد کرده و یا به صورت رشد نکرده در داخلی جوانه باقی می ماند.

مرکبات حاوی گل های منفرد یا خوشه‌ای می‌باشند. در حدود 3-5/0 درصد از گل‌ها به میوه تبدیل می شوند و قسمت بیشتر آنها می‌ریزند. شانس تشکیل میوه در گل های منفرد بیشتر از گل های است که روی گل آذین قرار می‌گیرند. گل های منفرد در جانب شاخه‌های سال جاری و گل آذین ها در جانب شاخه های یک ساله حاصل می‌شوند. زمان تمایز 30-20 روز قبل از باز شدن گل ها بوده اما در نارنج سه برگ تمایز گل ها در تابستان سال قبل انجام می گیرد. باقی ماندن طولانی مدت میوه ها بر روی درخت موجب جذب کربوهیدرات‌ها توسط میوه گردیده و کاهش مواد غذایی در شاخه‌ها موجب کاهش تمایز گل در سال آینده گردیده و بدین ترتیب سال آوری در مرکبات بروز می کند. در ضمن کمبود ازت، نوع پایه و شرایط اقلیمی نیز در تمایز گل های مرکبات مؤثر می‌باشد. غنچه گل در اکثر مرکبات به رنگ سفید و یا صورتی کم رنگ بوده اما در لیموترش مازندرانی (ایتالیایی) به رنگ قرمز می‌باشد. میوه مرکبات از نوع سته‌های هسپریدیم (Hesperidium) بوده، برون‌بر میوه پوست خارجی (Flavedo) و پوست داخلی (Albedo) را تشکیل می دهد. پوست خارجی میوه حاوی مواد رنگی و پوست داخلی که سفید و اسفنجی می‌باشد، مواد پکتیکی دارد. قسمت درون بر میوه گوشتی و قابل خوراک می‌باشد. در تقسیم‌بندی هاج‌سون (Hodgson)، مرکبات به گروه‌های اسیدی، گروه پرتقال و گروه نارنگی تقسیم می‌شوند. برخی از ارقام مرکبات بکر باری رویشی یا خودبخودی نشان می‌دهند و در نتیجه میوه‌های بی دانه حاصل می کنند. از جمله مرکبات بکر بار، نارنگی انشو، پرتقال واشنگتن ناول به طور مطلق و پرتقهای خونی ، پرتقال یافا، پرتقال والنسیا و برخی ارقام گریپ فروت نیمه متمایل به بکر باری می‌باشند. عوارض ناشی از تلقیح به صورت خود عقیمی مورفولوژیکی در برخی اقلام لیمو و گریپ فروت، خود عقیمی سیتولوژیکی در برخی از ارقام نارنگی، لیموترش شیرازی و شادوک مشاهده می شود. ویژگی دیگری که در مرکبات قابل ذکر است، تولید بذرهای چندجنینی بوده که ناشی از پدیده نامیزیدن (Apomixis) از نوع جنین های نابجا (Adventitous embryo) یا آپوگامی (Apogamy) می‌باشد. این پدیده از نامیزه های اختیاری می‌باشد و به غیر از تولید جنین جنسی، در خارج کیسه جنینی و در نزدیک بافت خورش سفت، چندین جنین غیرجنسی (جنین نوسالار (Nucellar embryo)) حاصل می شود. میزان تولید جنین غیرجنسی در ارقام مختلف مرکبات متفاوت می باشد. در لیموترش شیرازی و نارنج در حدود ۸۵ درصد، لیمو خارکی (Rough lemon) ۹۷ درصد؛ گریپ‌فروت بین صفر الی با 96 درصد، پرتقال بین ۳۹ الی ۹۷ درصد، نارنگی بین صفر الی ۱۰۰ درصد و در سیترنج نیز این پدیده مشاهده می شود. در شادوک و نارنگی های کلمانتین و کلئوپاترا پدیده چند جنینی (Polyembryon) وجود ندارد. در ضمن ۸۰-۷۰ درصد از بذرهای نارنج سه برگ نیز غیرجنسی می‌باشند. نهال های نوسلار حاصل شده از جنین‌های نابجا همانند نهال های بذری مراحل نونهالی (juvenile)، انتقال (Transition) و دوره بلوغ (Mature phase) را سپری می کنند. این نهال ها عاری از ویروس بوده و سریع الرشد و قوی هستند و به دلیل شبیه بودن به پایه مادری متجانس می‌باشند و به علت دلایل فوق به عنوان پایه مرکبات مورد استفاده قرار می گیرند. گرچه روشی ازدیاد برخی مرکبات همچون لیموترش شیرازی و نارنج از طریق بذور غیر جنسی می‌باشد اما رشد قوی، خاردار بودن گیاه، دیر به بارنشستن و کیفیت پایین میوه‌ها موجب عدم استفاده از نهال‌های نوسلار به عنوان درخت میوه می‌گردد. عليرغم اینکه نهال‌های نوسلار شبیه پایه مادر هستند اما در برخی موارد میوه‌های کم دانه، پوست‌کلفت با شکل کمی کشیده، تولید می کنند.

مقاومت مرکبات به سرما در حدود 6- الی ۱۱- درجه سانتیگراد می‌باشد اما چنانکه ذکر گردید نارنج سه‌برگ می‌تواند 17- درجه سانتی گراد را تحمل کند و موجب افزایش مقاومت درختان پیوند شده بر روی پایه گردد. حساسیت مرکبات در مقابل سرما متغیر بوده، بالنگ حساس‌ترین آنها می‌باشد. مقاومت مقاومت لیمو و گریپ فروت بیشتر از بالنگ می‌باشد و مقاوم‌ترین مرکبات در برابر سرما پرتقال و نارنگی بشمار می‌آیند که در برخی مواقع 11- درجه سانتی گراد را تحمل می‌کنند. سرماهای زودرس پاییزه نیز به میوه مرکبات در شمال کشورمان که هنوز میوه آنها چیده نشده، آسیب می رساند. دمای مطلوب برای رشد مرکبات بین 22 الی 30 درجه سانتیگراد بوده و گرماهای بیش از حد به میوه‌ها آسیب وارد کرده و موجب ریزش آنها می شود.

برای ازدیاد مرکبات گرچه در برخی موارد از کشت بذر استفاده می‌شود اما به طور کلی ازدیاد مرکبات از طریق بذر که ناخالص می‌باشد، موجب تفرق صفات و عدم شباهت گیاهان به دست امده به پایه مادری می‌گردد. برای تولید درختان متجانس و یک دست که شبیه پایه مادر باشند، از روش های ازدیاد غیرجنسی بویژه از روش پیوند استفاده می‌شود. برای این منظور روی پایه های مورد نظر در اوایل بهار پیوند شکمی زده می‌شود. پیوندک‌های تهیه شده برای مرکبات باید بلافاصله پیوند زده شوند در غیر این صورت به دلیل از دست دادن آب، جوانه های پیوندک از بین می روند. در انتخاب نوع پایه بایل به شرایط اقلیمی نوع خاک دقت فراوان گردد. ویژگی‌هایی که برای پایه مرکبات در نظر گرفته می‌شود، شامل مقاومت آنها به ویروس های مرکبات از جمله ویروس زوال فوری (Quick decline) یا تریستزا (Teristeza)، ویروس کوتوله شدن مرکبات (Exocortis)، قارچ های مضر خاک بویژه فیتوفترا که موجب بروز عارضه گموز (Gummosis) می‌شود و تجانس پایه و پیوندک می باشد. عاضه گموز موجب پوسیدگی بافت‌ها در محل پیوند می‌شود. بخصوص رطوبت زیاد خاک، قرار گرفتن محل پیوند در زیر خاک، کمبود دما در اوایل بهار و رطوبت نسبی بالا از عوامل تشدید کننده این بیماری می باشند. وجود گموز در میوه موجب پوسیدگی قهوه‌ای (Brown rot) و بوی نامطلوب می شود.

پایه پرتقال که از طریق بذر تکثیر می‌یابد، حساس به خشکی، فیتوفترا و گموز امامقاوم به سرما، خاک‌های کم نمک، تریستزا و اگزوکورتیس می‌باشد. لیموی خارکی پایه مناسب براى طبق گرم و مرطوب با خاک‌های شنی بوده و خشکی را تحمل می کند. مرکبات پیوند شده بر روی این پایه زودتر بار می دهند و عملکرد زیادی دارند. برای پرتقال، گریپ‌فروت و ليمو پایه مناسب بوده اما میوه‌های نارنگی در روی این پایه ها پوست کلفت و کم آب می‌شوند. نارنج متداول‌ترین پایه برای مرکبات بشمار می‌آید و مقاوم به گموز و اگزوکورتیس بوده اما به تریستزا حساس می‌باشد.

پایه نارنج سه برگ مقاوم به خاک‌های اسیدی، سرما و بیماری تریستزا بوده و از پایه های پاکوتاه مرکبات بشمار می‌آید. این پایه به نماتد خاک نیز مقاومت نشان می‌دهد اما به بیماری اگزوکورتیس حساس می‌باشد. درختان پیوند شده بر روی نارنج سه برگ کمی پاکوتاه بوده و زودتر به بار می‌نشینند. نارنگی کلئوپترا (Cleopatramandarin (C. reshni)) از پایه‌های مقاوم به تریستزا بشمار می‌آید و به خاک‌های آهکی، نمک و سرما مقاوم است. درختان پیوند شده بر روی این پایه تاج وسیع حاصل می‌کنند و دیرتر به محصول می روند. میوه های تولید شده بر روی این پایه کوچک می باشد. پدیده مکان‌نمایی (Topophysis) عبارت است از تفاوتهای فیزیولوژیکی در قسمت های مختلف یک گیاه که بر اثر عواملی همچون نونهالی، انتقال و دوره بلوغ، منجر به تغییراتی در شکل ظاهری آنها می شود. این پدیده در عمل پیوند مرکبات مدنظر می‌باشد. به طوری که اگر پیوندک از محل نونهال گیاه که خاردار است تهیه شود، گیاهان حاصل شده خاردار خواهند بود و اگر پیوندک از قسمت بالغ پایه مادر که فاقد خار می‌باشد تهیه شود، گیاهان بدون خار حاصل می‌شود.

 خرما (Phoenix dactylifera L.)

این گیاه از تیره نخل (Palmaceae) و از درختان مناطق گرمسیری بشمار می‌اید. حداقل دمای رشد برای خرما ۱۰ درجه سانتی‌گراد و تنه آن در ۷- درجه سانتی‌گراد از بین می‌رود اما جوانه های انتهایی آن که توسط الیاف پوشیده شده است، می‌توانند تا ۱۵- درجه سانتی‌گراد را تحمل کنند. خرما طالب تابستان‌های گرم و خشک می‌باشد. بویژه هنگام رسیدن میوه به هوای گرم و خشک نیاز دارد.

ریشه های خرما افشان برده و تا اعماق خاک نفوذ می‌کنند. خرما به خشکی و شوری خاک و غرقاب شدن خاک بسیار مقاوم می‌باشد. گرچه این گیاه به خشکی مقاوم است اما وجود رطوبت کافی در خاک موجب افزایش عملکرد می‌شود. تنه خرما از نوع تنه های راست (Stipe) و بدون انشعاب بوده و از تجمع دمبرگ ها حاصل می شود. رشد قطری تنه در اثر رشد عرضی دمبرگهای آن می‌باشد. برگهای خرما که پیش نیز نامیده می‌شوند، به طور مارپیچ دور تنه قرار می‌گیرند. برگ ها مرکب شانه‌ای بوده و در حدود پنج تا هفت سال عمر می‌کنند.

جوانه‌های انتهایی در اثر رشد در طی سال، ۱۰ الی ۲۵ برگ جدید تولید می کند و بتدریج که برگهای جدید در انتهای گیاه حاصل می‌شوند، برگهای پایین خشک می‌گردند که باید آنها را بریده و از تنه جدا نمود. هر درخت بالغ خرما ۸۰ الی 140 برگ فعال دارد. خوشه‌های مرکب گل که پنک نامیده می شوند، در سن 6  الى ۱۰ سالگی خرما از جوانه های جانبی بین دمبرگ و ته ظاهر می شوند. خوشه ها، داخل چمچمه (Spathis) یا تارونه قرار می‌گیرند. هنگام رسیدن خورشه، چمچمه ها سفت و سخت شده و چوبی می‌گردند. خرما گیاه دو پایه می‌باشد و گل های نر و ماده جدا از هم بر روی پایه های جداگانه ظاهر می‌شوند. گل‌های نر، حاوی سه کاسبرگ، سه گلبرگ فلسی و 6 عدد پرچم، گل‌های ماده آن سه کاسبرگ، سه گلبرگ و یک مادگی سه برچه‌ای بهم فشرده دارند. گرده‌افشانی خرما گرچه به وسیله باد انجام می گیرد اما برای تولید محصول بیشتر گرده‌افشانی دستی انجام داده می شود. برای این منظور خوشه‌های نر را جدا نموده و با تکان دادن بر روی خوشه های ماده، گرده‌افشانی انجام می گیرد.

برای هر ۵۰-۳۰ درخت ماده، یک درخت نر کفایت می کند. انتخاب ارقام نر مطلوب در کیفیت میوه تأثیر بسزایی دارد. زیرا پدیده فراردگذاری (Metaxenia) در بروز صفات پدری نوع دانه گرده در کیفیت فرابر میوه تاثیرگذار می باشند. برای افزایش کیفیت میوه و کاهش سال‌آوری، تنک کردن خوشه ها ضروری می باشد. برای این منظور در مرحله اول در ازای ۸ الی ۱۲ برگ یک خوشه نگهداری شده و خوشه های اضافی حدف می‌شوند. در مرحله دوم، خوشچه های میانی هر خوشه قطع می شود. در مرحله سوم خوشچه های باقی مانده را کوتاه می‌کنند و بالاخره در مرحله چهارم میوه‌های هر خوشچه تنک می‌شوند. بدین ترتیب 6۰ - ۳۰ درصد از میوه ها تنک می شوند و در روی هر خوشه ۱۲۰۰-۷۰۰ عدد میوه باقی می‌ماند که معادل ۱۰-۷ کیلوگرم میوه رسیده می‌باشد. هر درخت بالغ خرما می‌تواند سالانه ۱۵۰-۱۰۰ کیلوگرم محصول حاصل کند اما در ایران به طور متوسط محصول هر درخت ۲۰-۱۵ کیلوگرم می‌باشد.

خرما از میوه‌های سته بشمار می‌آید و تمایل به تولید میوه بی دانه دارد که ارزش خوراکی ندارند. میوه‌های رسیده آن قهوه‌ای روشن تا تیره بوده و دارای برون بر و میان بر گوشتی و درون بر لیفی می‌باشند. دانه های خرما آندوسپرم شاخی دارند. مراحل مختلف رشد و نمو میوه شامل حبابوک، کیمری، خلال، رطب و تمر می‌باشد. طی مرحله گرده‌افشانی، وجود رطوبت و بارندگی ضروری نبوده زیرا مانع بارور شدن گل های ماده می‌شود. در مرحله سبز و نارس میوه (مرحله حبابوک و کیمری) مقدار کمی باران ملایم مفید بوده و اگر در اثر رطوبت در ميوه ترک ایجاد شود. پس از مدتی جوش می‌خورد اما اگر نخلستان قبل از بارندگی آبیاری شود، احتمال ترک خوردن و فاسد شدن میوه افزایش می‌یابد. بارندگی و رطوبت اواخر تابستان در مراحل آخر رسیدن میوه مضر بوده و موجب فاسد شدن میوه و بروز ناهنجاری نوک سیاه (Black nose) می شود. میزان اسید میوه در مرحله حبابوک بیشتر است. مرحله کیمری تغییرات زیادی در میوه ایجاد شده، میزان وزن تر و قند میوه افزایش  می یابد. در مرحله خلال، میوه رنگ سبز مایل به زرد دارد و در مرحله رطب رنگ قهوه‌ای تیره حاصل می شود. در مرحله تمر (تمار) میزان قند میوه به حداکثر می‌رسد و میوه اب زیاد از دست داده و قابل برداشت می شود. ازدیاد خرما از طریق جدا کردن تنه‌جوش‌هایی (Off-shoot) که به صورت شاخه های فرعی می‌باشند، انجام می گیرد. برای این منظور به اطراف درخت خاک می‌دهند تا تنه جوش ها ریشه دار شوند و بعد از 4-۳ سال که رشد کافی نمودند، آنها را از درخت جدا کرده و در محل اصلی می کارند. فاصله کشت ارقام پابلند ۱۰-۹ متر و ارقام پاکوتاه ۷ متر در نظر گرفته می شود. برای جدا کردن تنه جوش‌ها، ابتدا در اطراف آن گودال ایجاد کرده و تنه جوش بعد از بریده شدن از تنه پایه مادر همراه با ریشه ها به محل اصلی منتقل می‌گردد. تنه جوش های ریشه دار که وزن آنها بین ۲ الی 4۰ کیلوگرم می‌باشد در گودال‌های از قبل ایجاد شده کاشته می‌شوند. هنگام انتقال پاجوش به محل اصلی باید دقت نمود که به نهال و بویژه به جوانه انتهای آن آسیب نرسد. برگهای پایین تنه جوش را قطع می‌کنند به طوری که ۱۰ الی ۱۲ برگ باقی می‌ماند و ارتفاع تنه جوش به ۹۰-۷۵ سانتیمتر می‌رسد. چنانکه ذکر گردید ریشه های خرما به خشکی و غرقاب بودن خاک مقاوم بوده و در 6-۵ سال اول در اطراف نهال‌های جوان حوضچه ایجاد کرده و سعی می شود که مداوم در حوضچه رطوبت باشد. ارقام زیادی از خرما در ایران پرورش داده می شوند که براساس سفتی و نرمی می توان آنها را به سه گروه خشک، نیمه نرم و نرم تقسیم نمود. از ارقام خشک خرما می‌توان به خارک و دیری اشاره کرد که ارزش تجاری کمتری داشته و میوه آنها به عنوان آجیل مورد استفاده قرار می‌گیرد و فاقد شیره می‌باشند. خرمای شاهانی، مضافتی، کبکاب، حضراوی و حلاوی از ارقام نیمه نرم نیز می‌باشد می توان به خرمای استعمران (سایر ) اشاره نمود.

موز (Мusa Spр.)

این گیاه متعلق به تیر موز (Мusaacea) و از گیاهان گرمسیری بشمار می‌آید. موطن اصلی آن شمال شرقی هند بوده و از طریق ماداگاسکار به کشورهای آفریقایی پراکنده شده است. گونه‌های خوراکی موز شامل موزا آکومیناتا (M. acuminata) و موزا بالبیزیانا (M.balbisiana) می‌باشد که دارای ۲۲ جفت کروموزوم بوده، ارقام تریپلوئید (2n=33) و تتراپلوئید (2n=44) نیز دارند. اولین موزهای خوراکی ارقام بکربار، گونه آکومیناتا بود. پس از دورگیری بین گونه‌های آکومیناتا و بالبیزیانا، ارقام دورگ دیپلوئید و تریپلوئید حاصل شده است. در اثر جهش ارقام دورگ، کلون‌های تجاری مختلفی به دست آمده است که امروزه به طور وسیع کشت و کار می‌شوند. از کلون های تجاری موز می توان به گروس میشل (Gros Michel)، کاواندیش (Cavendish)، جیانت کاواندیش (Giant Cavandish) و دوارف کاواندیش (Dwarf Cavandish) اشاره نمود. موزهای تجاری تریپلوئید و میوه بکربار دارند. گیاه موز حاوی ریزوم و سیستم ریشه افشان می‌باشد و ریشه های آن به عمق ۷۵ سانتی‌متر خاک نفوذ کرده و گسترش عرضی زیادی دارند. تنه اصلی موز بسیار کوتاه بوده و داخل خاک قرار می‌گیرد و تنه کاذب آن در خارج از خاک می‌باشد و از اجتماع دمبرگ‌های طویل حاصل می‌شود. ارتفاع تنه کاذب نسبت به ارقام مختلف موز بین 5/1 الی 5/2 متر می‌باشد. طرز قرار گرفتن برگ‌ها در تنه هوایی به انشعاب برگ‌ها از جوانه های تنه حقیقی بستگی دارد. اولین برگهای تشکیل شده به صورت دایره‌ای و برگ‌های بعدی به صورت مارپیچی روی تنه حقیقی قرار می‌گیرند. برگها و تنه هوایی موز دارای الیاف فیبری می‌باشند. برگ‌های موز بسیار بزرگ بوده و طول پهنک در حدود ۲ متر و عرض آن 6۰ الی ۹۰ سانتی‌متر می‌باشد. برگها هنگام ظاهر شدن به شکل لوله‌ای بوده و بعد از رشد، پهنک بزرگی حاصل می‌شود. معمولاً بعد از تشکیل ۱۲-۱۱ برگ در نوک تنه هوایی، خوشه گل که در موز رژیم نامیده می شود، ظاهر می شود. خوشه گل توسط چمچه لاکی رنگ که یک لایه مومی بر روی آن وجود دارد، محافظت می شود. روری خوشه گل بالشتک های برجسته‌ای به صورت مارپیج قرار دارد که آنها را پنجه می‌نامند و روی هر پنجه 26-10 عدد گل وجود دارد. هر گل روی پنجه را انگشت می‌نامند. هر پنجه نیز به نوبه خود توسط یک براکته به رنگ لاکی تیره حفاظت می شود و هنگام ظاهر شدن گل ها، براکته های پنجه به طرف بیرون پیج می‌خورند و نهایتاً بعد از گلدهی از خوشه جدا می شوند. در پایین خوشه که به تنه متصل می‌باشد در 6 الی ۱6 پنجه، گل های ماده قرار می گیرند و گل های نر در قسمت نوک خوشه مستقر می‌باشند. در موزهای تجاری بدون عمل گرده‌افشانی و لقاح گل های ماده، میوه‌های بکر بار از نوع رویشی یا خودبخودی حاصل می‌کنند. اما در ارقام وحشی موز، عمل گرده افشانی و تلقیح انجام می گیرد و داخل ميوه دانه تشکیل می شود. مادگی گل ها حاوی تخمدان سه بر چه ای بهم پیوسته می باشد. هر خوشه گل در حدود ۲۰۰ عدد میوه حاصل می کند و وزن یک خوشه بستگی به ارقام مختلف موز و میزان رشد میوه‌ها بین ۳۵-۱۰ کیلوگرم می‌باشد. خوشه های تجاری موز حداقل حاوی ۹ پنجه می‌باشند. میوه هایی که به دم خوشه نزدیک‌ترند نسبت به میوه‌های دیگر رشد بیشتری داشته و بزرگتر می‌باشند. میوه‌های موز از نوع سته بوده و از هنگام تشکیل تا رسیدن کامل 5/3-3 ماه لازم می‌باشد. برای ارسال به بازارهای دور هنگامی که میوه‌ها، به دو سوم رشد نهایی رسیدند، قابل برداشت می شوند. زیرا میوه‌های موز بسیار حساس بوده و در اثر تولید گاز اتیلن نرم شده و پوسته میوه بلافاصله رنگ قهوه‌ای به خود می گیرد. موز از گیاهان یک بار بارور (Monocarpic) بوده و تنه هوایی بعد از چیدن خوشه، کف‌بر گردیده و به پاجوش آن اجازه رشد مجدد داده می‌شود. امروز از گیاهان تک‌لپه می باشد و امکان پیوند در آن وجود ندارد. روش معمول ازدیاد آن توسط کشت پاجوش ها می‌باشد که از تنه اصلی حاصل می‌شوند. از کشت پاجوش سه ماه تا تولید و رسیدن میوه نسبت به ارقام مختلف موز ۱۲ الی ۱۸ ماه طول می‌کشد.

موز بین عرض‌های جغرافیایی 30 درجه نیم‌کره شمالی و جنوبی پرورش داده می‌شود و در خارج از عرض‌های جغرافیایی فوق الذکر پرورش موز در اقلیم های خرد که شرایط مطلوب دارند، امکان‌پذیر است. حداقل دما برای رشد این گیاه ۱۲ درجه سانتی‌گراد بوده و درجه حرارت‌های ۳-۲ درجه سانتی‌گراد، دماهای حداقل بحرانی و دمای پایین‌تر از 1- درجه سانتی‌گراد، دمای کشنده بشمار می آید و اندام‌های هوایی گیاه از بین می‌رود. میانگین دمای مناسب ماهانه ۲۷ - ۲6 درجه سانتی‌گراد و اختلاف دما بین فصول گرم و سرد سال بسیار کمتر است. گرچه گیاه موز در هر فصل میوه حاصل می‌کند اما از اوایل زمستان، هر سه ماه یک بار خوشه های موز می‌رسند. در مناطقی که میزان بارندگی ماهانه ۱۰۰ میلی‌متر باشد، این گیاه نیاز به آبیاری ندارد. موز می‌تواند در انواع خاکها رشد کند اما خاک های غنی، زهکشی شده، نفوذپذیر برای پرورش این گیاه مناسب می باشد.

 انبه (Mangifera indica L.)

این گیاه از تیره سماق (Anacardiaceae) بوده و موطن اصلی آن شرق هندوستان است و از گیاهان مناطق گرمسیری بشمار می‌آید. انبه دارای ریشه های طویل بوده و خاک های سبک برای رشد آن مناسب می‌باشد. درختانی که از بذر حاصل می‌شوند، عمر طولانی نسبت به درختان پیوند شده دارند.

درختانی که منشاء، بذری دارند، پس از ۷-۵ سال شروع به محصول‌دهی می‌کنند. برگهای این درخت با حاشیه ساده و مواج می‌باشند. در خوشه های گل انبه می توان به گل‌های دوجنسی و گل‌های نر برخورد نمود و در یک خوشه از هر دو نوع گل مشاهده می شود. گل انبه دارای پنج پرچم بوده اما همیشه یک پرچم آن حاوی دانه گرده می‌باشد و چهار پرچم دیگر خیلی کوتاه و عقیم می‌باشند. مادگی حاوی سه بر چه می‌باشد که یکی از آنها تبدیل به میوه می‌شود. در یک خوشه تعداد گلهای نر بیشتر از گل‌های دوجنسی می‌باشد. ولی تعداد گل های تلقیح یافته در یک خوشه بسیار کمتر می‌باشد. گرده‌افشانی انبه توسط مگس معمولی انجام می گیرد. علت میوه کم در انبه ناشی از کمبود تعداد گل هاى دو جنسی در خوشه، کمی تلقیح گل‌ها و ریزش میوه بعد از عمل تلقیح می باشد. وجود یک دوره خشک و بدون باران به مدت چند هفته قبل از گلدهی موجب افزایش گل می شود، در غیر این صورت تلقیح گل کمتر شده و مقدار میوه کاهش می‌یابد. گل آذین خوشه ای انبه در نوک شاخه های همان سال حاصل می شود. انبه از درختان سال‌آور بشمار می آید. میوه انبه از نوع هسته دار (شفت) می‌باشد. در ضمن میوه های انبه قادر به تولید بذرهای چند جنینی می باشند. حداقل دمای قابل تحمل برای این گیاه ۳ درجه سانتی‌گراد است. ازدیاد این گیاه توسط بذر و یا از طریق غیرجنسی می‌باشد. بذر انبه قوه نامیه خود را به مدت 4۰ - ۳۰ روز حفظ می‌کند و بعد از کشت در طی ۱۵-۱۰ روز جوانه می‌زند. برای حفظ ویژگی پایه های مادری ازدیاد از طریق قلمه مناسب می باشد. روش دیگر ازدیاد غیرجنسی این گیاه پيوند ارقام مورد نظر بر روی پایه های بذری می‌باشد و درختان پیوندی بعد از ۳-۲ سال به دوره محصول دهی می‌رسند.

 نارگیل (Cocos nucifera)

این گیاه از تیره نخل بوده و موطن اصلی آن جنوب شرقی آسیا و اقیانوسیه معرفی گردیده است. نارگیل در مناطق استوایی کشت می شود و از گیاهان مناطق گرمسیری بشمار می آید. این گیاه دارای ساقه بدون انشعاب به ارتفاع ۲۰- 5 متر بوده و حاوی جوانه انتهایی می‌باشد که داخل پوشش الیافی قرار می‌گیرد. برگهای نارگیل مرکب بوده و قسمتی از دمبرگ که به تنه متصل می شود، پهن‌تر می‌باشد. نارگیل از گیاهان یک پایه بوده و خوشه های گل از جوانه های جانبی که بین تنه و برگ‌ها قرار دارند، حاصل می‌شوند. تعداد خوشه های گل به تعداد برگ‌های بالغ روی درخت بستگی دارد و پیدایش آنها همانند پیدایش برگ‌ها تدریجی بوده و تقریبا در هر ماه، یک خوشه گل ظاهر می شود. گل‌های نر و گل‌های ماده به طور جداگانه بر روی خوشه های مرکب ظاهر می شوند. خوشه‌های گل همانند خرما داخل تارونه قرار می گیرند. در هر خوشه تقریباً به 40-20 عدد گل ماده وجود دارد که از بین آنها 5-2 عدد تبدیل به میوه می شوند. گل‌های نر در قسمت نوک خوشه قرار می گیرند. میوه نارگیل از نوع میوه‌های شفت  بشمار می‌آید. قسمت برون‌بر و ميان‌بر آن الیافی و درون‌بر سفت و سخت دارد. دانه‌ میوه بزرگ بوده و پوسته نازک و قهوه‌ای رنگ دارد. مغز میوه را بخش آندوسپرم دانه بنام کوپرا (Copra) تشکیل می دهد که به رنگ سفید بوده و ضخامت آن 5/1-1 سانتی متر می باشد و جنین در داخل آن قرار می گیرد. در فضای داخل دانه مایع زلال وجود دارد که شیره نارگیل نامیده می شود. این مایع قسمتی از سلول‌های آندوسپرم است که سفت نگردیده و حاوی ویتامین‌ها و هورمون‌های مختلف می باشد. درخت نارگیل به آب بیشتر نیاز دارد و متحمل به خشکی نیست. برای پرورش نارگیل باید میزان بارندگی 2250-1250 میلی‌متر در سال باشد. درخت نارکیل طالب آب و هوای گرم بوده و در مناطقی که میانگین دمای شبانه روز 30 درجه سانتی گراد باشد، رشد مطلوبی نشان می‌دهد. تکثیر نارگیل از طریق کشت بذر می باشد. بذور نارگیل را می توان به طور مستقیم در محل اصلی و یا در خزانه کشت نمود. در کشت خزانه، نهالهای مرغوب نتخاب گردیده و به محل اصلی انتقال داده می شوند. بذرهای نارگیل را قبل از کشت به مدت دو هفته داخل آب قرار می دهند تا جوانه زنی آسانتر گردد.

آناناس (Ananas comosus)

این گیاه متعلق به تیره آناناس (Bromeliaceae) بوده و بومی مناطق گرمسیری از جمله امریکای مرکزی و می‌باشد. این گیاه در بین عرض های ۳۵ درجه از شمال و جنوبی استوا رشد مناسبی دارد. آناناس گیاه علفی و دایمی بوده و برگ‌ها به طور مارپیج در اطراف ساقه علفی آن قرار می گیرند. ارتفاع بوته آناناس در حدود ۳۰-۲۵ سانتی‌متر می‌باشد. ساقه هوایی این گیاه از بهم پیوستن برگ‌ها حاصل می‌شود. برگهای بوته آناناس طویل و کشیده بوده و اطراف برگها خاردار می باشد. بعد از رشد کامل بوته، جوانه انتهایی، ساقه گل را حاصل می کند. گل‌ها روی محور اصلی به طور مارپیج قرار می گیرند. میوه آناناس از نوع میوه‌های مرکب شمار می آید و هر گل که روی گل‌آذین قرار دارد به طور جداگانه عمل گرده‌افشانی و تلقیح انجام داده و به میوه تبدیل می شود. گل آذین نیز حالت گوشتی و قابل خوراک پیدا می کند. از این رو میوه آناناس را سینکارپ (Syncarp) نیز می‌نامند و از میوه های کوچک و زیاد که روی گل آذین گوشتی قرار دارند، تشکیل می شود. گل‌های آناناس در صورت امکان گرده‌افشانی و تلقیح، میوه های دانه دار و در غیر این صورت میوه های بیدانه حاصل می کنند. این پدیده را بکرباری اختیاری می‌نامند. ریشه های بوته آناناس سطحی رشد کرده و تا عمق ۳۰ سانتی‌متری خاک نفوذ می کنند. آناناس گیاه مقاوم به خشکی می‌باشد و در مناطقی که میزان بارندگی سالانه به 6۰۰ میلی‌متر می‌رسد. نیاز به آبیاری ندارد. در چنین مناطقی شبنم تشکیل شده روی برگ‌ها نقش اساسی در تأمین آب مورد نیاز گیاه دارد. دمای بین ۲۷-۲۱ درجه سانتی‌گراد برای رشد بوته‌های آناناس مطلوب می‌باشد. ازدیاد آناناس به روش رویشی انجام می‌گیرد. برای این منظور از پاجوش‌های انتهای میوه که پاجوش تاج (Crown sucker) نامیده می‌شوند، پاجوش‌های اطراف بوته (Ground sucker) و یا از پاجوشهای روی دم‌میوه (Slip) نیز استفاده می‌شود. پاجوشهای اطراف تنه پس از کشت شروع به فعالیت نموده و پس از ۱۷ ماه، پاجوش‌های تاج بعد از ۲۲ ماه و پاجوش‌های دم میوه بعد از 20 ماه میوه حاصل می کنند.

جدول ضمیمه - اسامی علمی و تیره برخی از گونه‌های درختان میوه