خرید نهال

شرایط محیطی مرکبات

در مرکبات رشد و نمو متشکل از مراحل پیچیده ای است که بر حسب زمان و مکان توسط عوامل مختلف درونی و خارجی کنترل می شود. عوامل درونی شامل ژنتیک رقم یا پایه  و تعادل هورمونی گیاه است. عوامل خارجی از نوع آب و هوا، عوامل خاکی و عملیات باغبانی تشکیل شده است. مراحل مختلف رویشی درختان مرکبات، متاثر از این عوامل درونی و خارجی هستند. مهم ترین مراحل رشدی گیاه شامل مرحله رشد رویشی، آغازش گل(Flower induction)، تخصصی شدن(Differentiation) و شکوفایی گل (Anthesis) ، میوه نشینی(Fruitset)، رشد و نمو میوه(Fruit development) ، بزرگ شدن میوه(Elongation) ، بلوغ میوه (Maturing)و پیری (Senescing)، استحکام پوست و  رنگ میوه است. به عنوان مثال شرایط محیطی ممکن است برخی از مراحل مربوط به توالی از آغازش گل تا نمو گل ها را تحت تاثیر قرار داده و مانع روند طبیعی این مراحل شود. در این صورت وقوع پدیده هایی چون ریزش میوه های در حال نمو، تسریع در باز شدن گل ، افزایش نمو و حتی بلوغ میوه دور از انتظار نیست.

کشت و تولید تجاری مرکبات دنیا بین عرض های جغرافیایی 40 درجه شمالی و جنوبی و در نواحی که درجه حرارت بالای 7- درجه سانتی گراد باشد مشاهده می شود. در این میان برخی عوامل محیطی نقش محدود کننده  در پرورش مرکبات داشته که روی توانایی رشد و تولید درختان تاثیر می گذاریند. تاثیر این عوامل تا حدی است که اگر میزان محصول در هکتار در مناطق مساعد 100 تن در هکتار است، در مناطق با شرایط محیطی نامناسب به کمتر از 15 تن در هکتار می رسد.

در مناطق گرمسیری دنیا با توجه به ارتفاعات 500-0 ، 1500-500 و 2500-1500 متر از سطح دریا، کیفیت میوه و تولید آن در مناطق پست تا کم ارتفاع به علت شدت حرارت و مجموعه واحد حرارتی سالیانه تا 5000 ساعت، نامطلوب است. در حالیکه در مناطق با ارتفاع 1500-500 متر با مجموعه حرارتی حدود 3500 ساعت، بهترین محصول مرکبات تولید می شود. شاخص مجموع حرارتی سالیانه نیز در گلدهی مرکبات اهمیت دارد. حداقل حرارت مورد نیاز برای شروع رشد مرکبات (صفر فیزیولوژیکی) ، 5/12 درجه سانتی گراد است و متوسط دمای مناسب جهت رشد مطلوب 5/18 درجه سانتی گراد است. مرکبات به طور ماهیانه نیاز به 180 ساعت مجموعه حرارتی دارند. (6=5/12-5/18  و در نتیجه 180=30×6). با این احتساب طبیعی است که ارتفاعات مناطق گرمسیر که دارای مجموعه حرارتی حدود 1000 ساعت هستند، کفایت نیاز حرارتی مرکبات را نخواهند کرد.

مناطق نیمه گرمسیری در بین عرض های جغرافیایی 5/23 تا 40 درجه شمالی و جنوبی قرار داشته و بیشترین سطح یر کشت مرکبات به این مناطق اختصاص دارد. مجموعه حرارتی این دامنه جغرافیایی از 1600 در اسپانیا تا 3900 ساعت در کالفرنیا و تگزاس متغیر است. در بعضی از این مناطق و در برخی سالها ، مرکبات با دماهای صفر تا 7- و گاهی 10- درجه سانتی گراد مواجه هستند که به علت صدمات سرمازدگی، این پدیده عاملی محدود کننده در پرورش مرکبات محسوب می شود. در مناطق نیمه گرمسیری، آب و هوای مرطوب و نیمه خشک و خشک وجود دارد. در مناطق با رطوبت بالا همراه با بارندگی مانند برزیل و فلوریدا، نوسانات حرارتی کمتر از دو منطقه دیگر بوده و به همین دلیل مرکبات مطلوبی در این مناطق تولید می شود.

دما

دما و آب به طور چشمگیری در تنظیم زمان و دوره گلدهی درختان مرکبات تاثیر دارند. بنابراین شدت گلدهی و دوره آن بر حسب مناطق آب و هوایی مختلف متغیر است. دوره جوانی درختان مرکبات در مناطق با رطوبت و دمای بالا و همچنین داشتن مجموعه دمایی نسبتا زیاد مانند مناطق پست گرمسیری، بسیار کوتاه تر از مناطق نیمه گرمسیری خشک با آبیاری متوسط است. از طرف دیگر شرایط رشد و نمو دانهال های پیوندی نیز در مجموعه دمایی پایین تر قرار می گیرند. تحت شرایط متوسط دمای بالا، مرکبات زودتر بالغ شده، اندازه میوه بزرگ شد و میزان اسیدیته آبمیوه در سطح پایین باقی می ماند. نوسانات دمایی شب و روز باعث رنگ گیری بهتر میوه و تجمع قند می شود. بهترین میوه مرکبات در مناطق نیمه خشک نواحی نیمه گرمسیری که کمتر از 500 میلی متر بارندگی داشته و یا تحت شرایط آبیاری هستند بدست می آید.

فرایند ساخت مواد قندی تحت تاثیر افزایش دما قرار می گیرد. بویژه آنکه دمای برگ ها همواره 10-7 درجه سانتیگراد بالارت از درجه دمای محیط است. به نطر می رسد دمای متوسط برای فعالیت های فتوسنتزی در مناطق مرطوب بین 28 تا 30 درجه سانتی گراد و در مناطق خشک 22 -15 درجه باشد. آبیاری روی درختی (Over-Tree Irrigation) می تواند روی کاهش دما و استرس ناشی از آن تاثیر داشته باشد. در طول ازمایشی مشابه، محتوی کلروفیلی برگ، فتوسنتز خالص و دمای برگ اندازه گیری شد. دما و رطوبت نسبی هوا تحت تاثیر آبیاری بالای درخت (به دلیل ایجاد تغییر در میکروکلیمای اطراف تاج درخت) قرار گرفت. نتایج ، حاکی از افزایش فعالیت فتوسنتزی درختان در این شرایط (کاهش دما و افزایش رطوبت) بود.

به دلیل تاثیر دما در رشد شاخه ها، وضعیت رویشی سالانه شاخه ها در مناطق نیمه گرمسیری تابع یک چرخه دو مرحله ای بوده در صورتیکه در مناطق گرمسیری این رشد در طول سال به طور مستمر ادامه دارد. به علاوه دما در رشد ریشه و جذب آب و مواد غذایی نقش موثری دارد. چنانچه رشد ریشه در دمای 30-10 درجه سانتی گراد انجام شود، فعالیت های جذب نیز به طور طبیعی ادامه می یابد. در برخی مناطق نمه گرمسیری زردی برگ ها در زمستان مشاهده می شود. این پدیده به علت کاهش دمای خاک و توقف جدب آب و مواد غذایی است.

دماهای بین 9 تا 38 درجه سانتی گراد نقش موثری در جوانه زنی بذور مرکبات دارد. بذور پونسیروس بدلیل داشتن منشا نیمه گرمسیری قادرند در دمای 20-15 درجه سانتی گراد به طور متوسط حدود 80 روز برای جوانه زنی زمان نیاز است. در صورتیکه در دماهای بین 35-30 درجه سانتی گراد فقط 30-14 روز کفایت می کند.عوامل محیطی در تنظبم شکل گل ها، توزیع آنها روی درخت و درصد تشکیل میوه تاثیر گذار است. با توقف رشد در ایام استراحت زمستانه در مناطق نیمه گرمسیری تشکیل جوانه گل، صورت می گیرد. در مناطق گرمسیری این استراحت در یک دوره زمانی خاص مثل وجود خشکی است. در این صورت جوانه رویشی این توانایی راپیدا می کند که به حوانه گل تبدیل شود.

سرماو تنش کم آبی برا ی تشکیل جوانه گل ضروری است. منتها سرما در مناطق نیمه گرمسیری و تنش آبی در مناطق گرمسیری نقش لازم را ایفا می نماید. برای گلدهی عوامل فیزیولوژیک مثل کربوهیدرات ها، هورمون ها (بویژه جیبرلین)، درجه حرارت، ارتباط آب و مواد غذایی دخات مستقیم دارد. در نواحی مدیترانه ای، دمای بالا در تابستان در طول میوه نشینی روی فیزیولوژی گیاه تاثیر گذاشته و عملکرد کمی و کیفی کاهش می یابد.

دماهای بالا در وضعیت نمو و ریزش میوه به طور مستقیم دخالت داردو مثلا ریزش میوه بین ماه های خرداد تاتیر ماه به علت رقابت میوه در جذب کربوهیدرات، آب ، تنظیم کننده های رشد و سایر مواد متابولیکی است. وجود دمای بین 40-35 درجه سانتی گراد در این شرایط رقابتی، باعث تسریع در ریزش می شود. در تحقیقی اثر عوامل اقلیمی روی رشد نارنگی ساتسوما مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که با افزایش تعداد ساعات آفتابی و دمای تجمعی در این مرحله رشدی، درختان زودتر تولید گل نموده و در مقابل رشد قطری میوه و نسبت میوه به برگ نیز افزایش یافت.

در مراحل نمو و رسیدن میوه، مرکبات بیشتر دوست دار هوای گرم و مرطوب (نظیر نواحی شمال، فارس و میناب) هستند. گونه های چون لیموها ، کامکوات ها، بعضی پرتقال ها ، گریپ فروت و لایم در صورت نبود یخبندان قابلیت رشد دارند.به دلیل تاثیر بالای دما در کیفیت میوه، معمولا در بررسی اثر دما ، از مدلهای درجه – روز جهت مقایسه دمای نواحی استفاده می شود. در این حالت میزان اسید کل می تواند بهترین شاخص جهت تعیین بلوغ میوه باشد.

در صورت وجود پوشش گیاهی در سطح خاک، رطوبت خاک حفظ شده و به کاهش دمای خاک کمک می کند. این حالت باعث می شود که ریشه ها در روزهای گرم تابستان نیز به فعلالیت خود ادامه دهند. در تحقیقی دمای خاک در سه عمق 5 ، 10 و 20 سانتی متری و در گرمترین روز های سال اندازه گیری و مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج نشان داد که در 10 سانتی متری بالای خاک (دارای پوشش گیاهی) ، دمای خاک 4/2 درجه سانتی گراد پایین تر از بخش های فاقد پوشش گیاهی بود . این اختلاف دمایی در دمای عمق 20-10 سانتی متری خاک ، 2/1 درجه سانتی گراد بود.

میکرو کلیمای مرکبات

 عملکرد باغ معمولا بوسیله  عواملی چون میزان نفوذ نور، میزان تثبیت دی اکسید کربن، میزان جذب آب و عناصر و اینکه اندام های مختلف گیاه دارای ظرفیت جذب آب، مواد غذایی و غذاسازی متفاوتی هستند، مورد محدودیت واقع می شوند. از طرفی این عوامل تحت تاثیر نوع کلیمای پرورش مرکبات است. در آزمایشی درختان در معرض دو غلظت 300 و 700 پی پی ام CO₂ به مدت دو سال قرار گرفتند. نتایج نشان داد که با ایجاد شرایطی چون افزایش غلظت دی اکسید کربن محیط ، میزان تثبیت آن توسط بخش هوایی گیاه به سه برابر افزایش می یابد.

برخی ارقام مرکبات علاوه بر قابلیت رشد در مناطق گرم، در هوای خنک هم رشد می کنند. در حالیکه بعضی ارقام به گرمای بیشتری احتیاج دارند. چنانچه شرایط محیطی منطقه برای پرورش برخی گونه ها و ارقام مرکبات مطلوب نباشد، اماکن تامین و فراهم کردن میکروکلیمای مناسب وجود دارد. این میکروکلیماها به مفهوم اتخاب نقاط گرمتر ، پیدا کردن مکان های خنک و یا مرطوب است. چنانچه محلی از وزش باد محفوظ باشد یا نور و گرمای کافی در آن منطقه وجود داشته باشد، می توان ادعا نمود که میکروکلیمای مناسب مرکبات فراهم است. هر عاملی که باعث کاهش شدت تابش نور شود، رشد درخت را نیز به همان نسبت  محدود نموده و در نهایت تولید میوه کاهش می یابد. در نقاط گرم می توان گریپ فروت و یا بعضی ارقام که به گرمای بیشتری نیاز دارند، کشت نمود.

نور

 درختان مرکبات به نور حساس هستند. درختانی که تحت شرایط شدت نوری بالا رشد می کنند و تولید شاخساره کمرنگ می کنند. در حالیکه درختان رشد یافته تحت شرایط سایه دارای برگ های سبز تیره هستند. شرایط نیمه سایه تولید میوه های با کیفیت بالا نموده ولی در مابل سایه دهی، تولید میوه با کیفیت پایین می نماید.

نارنگی های ماندرین پریماسول (Primosole) به مدت چهار سال و به طور مداوم بوسیله سه نوع پوشش توری پلاستیکی سیاه سفید و خاکستری با درصد سایه دهی متفاوت پوشانده شدند. گیاهان بدون سایه دهی به عنوان شاهد در نظر گرفته شد. گلدهی، میوه نشینی و عملکرد به طور معنی داری در دختان تحت پوشش نوع سفید و هوای آزاد در مقایسه با سایر تیمار ها حداکثر بود. همچنین این درختان توسعه تاج خوبی داشتند ولی دمای تاج در حد پایین بود و انعکاس برگی بالایی را نشان دادند. درختان تحت این تیمار ها از میزان تنفس بیشتری که خود یک شاخص فتوسنتز خالص است برخوردار بودند. وقتی گیاهان به طور موقت سیایه دهی شدند، عادت رشدی شبیه به تیمار شاهد نشان دادند لیکن زمانی که از رسیدن نور به آنها جلوگیری شد، میزان تنفس همچون درختانی که به طور دائم با شبکه تیره پوشانده شده بودند کاهش یافت. واکنش مخازن مصرف (سینک ها) و منابع تولید (سورس ها) در برابر تبادلات گازی یکسان بود و با کاهش این تبادلات در میوه ها، برگ ها نیز این کاهش را نشان دادند.

باد

بادهای سرد رشد مرکبات را متوقف می سازد. بادهای شدید موجب خسارت های فیزیکی به درخت شده و منجر به شکستن شاخه ها و آسیب جدی به پوست میوه ها می شود. بادهای سرد در گلدهی و تشکیل میوه اثر میگذارد اما باد های گرم به ویژه همراه با رطوبت پایین خاک، موجب ریزش میوه های نارس می شود. هوای گرم و مرطوب مساعد توسعه بسیاری از بیماری های قارچی است. بعلاوه اسپور قارچ ها بوسیله بادهای گرم و شدید پراکنده شده و در نقاط مناسب شروع به آلودگی گسترده ای می نمایند.

سرما

مفهوم فیزیولوژی سازگاری به سرما در مرکبات به عنوان یک اصل مهم، در حد و اندازه سایر گیاهان مورد بررسی قرار گرفته است. بنا بر محدودیت اطلاعات ، هنوز نتایجی که بر آن مبنا بتوان تحمل به سرمای مرکبات را افزایش داد، حاصل نشده است. لیکن به طور کلی پذیرفته شده که مراحل سازگاری به سرما بستگی زیادی به میزان دمای رویارویی مرکبات دارد. زمانیکه گونه های موکبات در معرض دوره های معینی از دماهای پایین و بدون یخزدگی (سازگاری سرد ) قرار گیرند، سطح تحمل درخت نیز به نوسانات سرما افزایش می یابد.

درختان مرکبات مقاوم به یخبندان نیستند و بعضی ارقام نسبت به برخی دیگر نسبته به سرما حساس تر هستند. جدول زیر میزان مقاومت به سرمای زیر صفر را در برخی گونه های مرکبات نشان می دهد.

جدول- حداقل درجه حرارت ممکن جهت تحمل گونه های مختلف مرکبات

مساله یخبندان هر چند سال یکبار در بسیاری از کشور های مرکبات خیز به باغ های مرکبات آسیب می رساند.به همین جهت یخبندان برای مرکبات یکی از بزرگترین مسایل محیطی است که موجب خسارت های سنگین به تولید کنندگان مرکبات می شود. در ایران مشابه سایر کشور های مرکبات خیز، در دو دهه گذشته با فواصل هر 5-4 سال باغ های شمال و جنوب دچار صدمات سرمازدگی شده اند. مثلا در آمریکا طی سال های 1977، 1981، 1982، 1983، 1985 و 1989 خسارات سرمازدگی گزارش شده است. هم چنین در ژاپن وجود یخبندان های شدید در سال های 1963، 1977 و 1981 گزارش شده است. چنانچه 2-1 درجه سانتی گراد بر مقاومت درختان مرکبات در برابر سرما افزوده شود، آسیب اقتصادی یخبندان 20 -10 درصد کاهش خواهد داشت.

بافت های اندام های مختلف مرکبات در مواجه با یخبندان مقاومت یا حساسیت یکسانی نشان نمی دهند. در شرایط کنترل شده ، گل ها حساس ترین عضو محسوب شده و بافت های چوبی مقاوم ترین اندام ها به یخبندان هستند. در بین مرکبات نارنگی ها جزو مقاوم ترین ارقام تجارتی مقاوم به سرما هستند. پرتقال، گریپ فروت ، لیمو ها و لایم ها به ترتیب در رده های بعدی قرار دارند.

در طول دوره سرما، تغییرات عمده فیزیولوژیکی ، بیوشیمیایی و متابولیکی چون بیان ژن و ساخت نسخه های جدید پلی پپتیدی رخ می دهد. رابطه ی ویژه ای میان پروتئین های تحریک شده توسط سرما با میزان بقای گیاهان سرما دیده وجود دارد. این موضوع کمک می کند تا  بتوان با حداکثر نمودن بیان قابلیت های ارثی و ژنتیکی ، میزان تحمل به سرما را افزایش داد.

شواهد بسیاری وجود دارد که نوعی عادت پذیری فتوسنتزی در دماهای پایین وجود دارد و این موضوع در ارتباط با افزایش در میزان آنزیم روبسکو (ریبولوز1، 5- فسفات کوبوکسیلاز اکسیژناز) است. در مرکبات شواهدی است که نشان دهنده تفاوت های کمی و کیفی پیروتئین ها در ژنوتیپ های مختلف در پاسخ به دماهای پایین است. به طور کلی در طول دوره های سرما تغییراتی در فعالیت آنزیم فتوسنتزی روبسکو و PEPcase رخ می دهد. این نتایج نشان از نوعی تغییر شکل احتمالی پروتئین ها در مرکبات، تحت شرایط دمای سرد می دهد. تغییر در غعالیت آنزیم به دلیل تغییر در بیان فعالیت آنریم یا در مقادیر پروتئین است.

علایم سرمازدگی و یا یخبندان به اشکال مختلف با توجه به نوع مرحلخ رشدی در گیاه مشاهده می شود. در مراحل اولیه، برگ ها متمایل به قهوه ای تا تیره همراه با لهیدگی هستند. در ادامه ، برگ ها با شاخه ها بی رنگ شده و در نهایت مرگ سر شاخه ها و خشکیدگی آنها رخ می دهد. افزایش گل های نر و یا تاخیر در مراحل نمو گل نیز در اثر سرمازدگی ایجاد می شود. عوامل متعددی در ایجاد مقاومت به یخبندان در گیاه تاثیر داردکه برخی از آنها ژنتیکی و بعضی جنبه فیزیولوژیک دارد.

قند ها می توانند نقش محافظ پروتئین ها و غشاها را در شرایط سرمای سخت ایفا نمایند. هر چند که حتی در مقادیر بالا نیز به تنهایی نمی تواند اثر سرمای سخت را کاهش دهد. تجمع قند در پوست گریپ فروت های فلوریدا نشان دهنده نوعی واکنش مقاومت به سرمازدگی است. در این حالت نوعی افزایش در ترکیب پرولین (Proline) و سکوآلن اپیدرمی (Epidermal sequalene) رخ می دهد. مکانیزم طبیعی ایجاد مقاومت به سرمازدگی (Chilling injury) در گریپ فروت در ماه های زمستان زمانیکه میانگین دما در سطح باغ به زیر 10 درجه سانتی گراد می رسد. افزایش در کاهش قند های مشاهده شده در سلول ای فلاودو به طور خطی با کاهش در میزان ساکارز منطبق ست. در بهار نوعی برگشت به ظرفیت مقاومت به سرمازدگی به دلیل افزایش در محتویات ساکارز ایجاد می شود که جایگزین کاهش قند ها می شود. بررسی نوسانات محتویات ساکارز و کاهش قند در سلول های فلاودو، نشان از تغییر در فعالیت اسید محلول اینورتاز دارد. اینورتاز در طول زمستان افزایش یافته اما با شروع بهار کاهش یافته و ناپدید می شود.

در بین مرکبات ، رافلمون حساس ترین پایه در برابر سرما است. پرتقال، مقاومت متوسطی دارد، درحالیکه پایه های نارنج و پونسیروس مقاومت زیادی در برابر سرما از خود نشان می دهند. پایه های پونسیروس و نارنگی در فصل سرد سال، دارای یک مرحله خواب یا رکود هستند که ایم عکس العمل مقاومت به سرمای آنها را افزایش داده و کمتر در مواجه با سرما آسیب می بینند. با توجه به احتمال وقوع سرمازدگی در ایران، استفاده از پایه پونسیروس و یا دو رگ ها ی پونسیروس جهت پایه در مناطقی که خطر سرما جدی تر است، توصیه می شود. در این حالت گیاه فرصت کافی داشته تا مکانیسم های فیزیولوژیکی که مقاومت به سرمای خودرا در برابر سرما افزایش دهد.